تولا و تبرا

قل لا أسئلكم عليه اجراً الا المودة في القربي ( سوره شوری آیه ۲۳ ای پیامبر به امت بگو من از شما بر این پیغام رساندن | هیچ مزدی نمی خواهم جز دوست داشتن نزدیکان)

از موضوعاتی که در زیارتها طرح میشود تبرا ( تولا در عربی تولی دوستی داشتن با کسی تبرا در عربی تبری بیزار شدن از....) و بیزاری جستن از بنیان گذاران حکومت ظلم و فساد و دشمنان ائمه هدی است و این در پی تولاً و اظهار محبت و تحیت به پیشوایان دینی است بدین ترتیب زیارت جلوه گاه تولاً و تبراست.

چون این دو حالت روانی از عواطف مهم انسان است که در تربیت اخلاق فردی و همچنین فعالیتهای سیاسی و اجتماعی آثار مهمی دارد و انگیزه بسیاری از رفتارهای پسندیده یا ناپسند میباشد نخست به توضیحی در این باب می پردازیم و سپس شواهدی از متن زیارتها نقل میکنیم

رغبت و نفرت محبت و عداوت از حالات انفعالی و عواطف انسان است که به طور طبیعی در افراد وجود دارد و در روان شناسی مورد تحقیق قرار

می گیرد.

یک مسلمان صمیمی و پایبند به مذهب نمیتواند در دل نسبت به موافقان و مخالفان عقیدتی خود حالتی یک سان داشته باشد زیرا لازمه اعتقاد راستین به یک مکتب جانبداری و دفاع از آن و علاقه به پیشوایان و نفرت و دوری از مخالفانش میباشد که اگر شخص مکتبی چنین حالتی نداشته باشد، بی شک مخالفان از نوعی ضدیت و دشمنی نسبت به او و مکتبش خالی نخواهند بود  چنانکه در رویدادهای سیاسی و اجتماعی کنونی هم میبینیم.

 افزون بر این اسلام که دینی جامع و کامل است تعلیماتش هیچگاه منحصر به اندامهای بدن و اعمال ظاهری نمی شود بلکه درباره مقاصد و نیات آدمی نیز حكم و دستور دارد و به خصوص نسبت به عاطفه محبت و عداوت که از عواطف قوی انسان است رهنمودهایی عرضه میکند که از حکمت و واقع بینی تعليماتش حکایت دارد.

راز مطلب و اهمیتش در این است که انسان - گذشته از موارد استثنایی . پیشتر و بیشتر از اینکه تابع استدلال و منطق و علم باشد پیرو احساسات و عواطفش میباشد چنانکه انگیزه بسیاری از رفتارهایش دلبستگی ها و دل آزردگی هاست، یا روحیه تبعیت از رسوم رایج و تقلید از بزرگان قوم ( یکی از جهات اهمیت حکومت و اداره کنندگان کشور نیز همین است که در اصلاح یا به فساد کشاندن عامه مردم تأثیری فراوان دارند و خواه ناخواه مورد تقلید عمومی واقع می شوند. ) به این جهت در قرآن کریم و احادیث محبت و عداوت آدمی نیز تحت حکم الهی در آمده چنانکه می فرماید یا ایها الذین آمنوا لا تتَّخِذُوا آباءكم واخوانكم أولياء إن استحبُّوا الكفر على الإيمان ..(سوره توبه، آیه ۲۳ )

ای کسانی که بگرویدید، پدران و برادران خویش را به دوستی مگیرید و به آنان مهر نورزید اگر آنان دوست دارند که کفر را بر ایمان بگزینند. ( آیه بعد از آن نیز با لحنی تهدید آمیز می فرماید نباید قوم و خویش و اموال و تجارت، از خدا و رسول و جهاد در راه او محبوبتر باشد.)

آری! «صلح کل بودن در واقع نشان عقیده راسخ و ثابت نداشتن است و آفریدگار متعال و رسولش نیز از مشرکان بری و بیزارند،( سوره توبه ۳) یعنی از شرک و عقاید سخیف و فاسدشان و اینک شاهدی از احادیث 

فضیل بن یسار گوید: از امام صادق پرسیدم، آیا حب و بغض از ایمان است؟

فرمود: مگر ایمان . چیزی غیر از حب و بغض است؟ سپس این آیه را تلاوت فرمود: خدا ایمان را محبوب شما کرد و آن را در دل شما بیار است و کفر و نافرمانی و عصیان را ناپسند شما کرد. آنان هدایت یافتگانند.» ( برای ملاحظه حدیث رجوع شود: اصول کافی ترجمه حاج سید جواد مصطفوی، ۱۹۰٫۲.)

و حتی این حالت دوست داشتن نیکان و کارهای خیر و دشمن داشتن بدکاران به واسطه اعمال شرشان خود میزان خوبی و بدی شخص معرفی شده 

امام باقر فرمود: هرگاه میخواهی بدانی در تو خیری هست به دلت نگاه کن اگر اهل اطاعت خدا را دوست و اهل معصیت خدا را دشمن داری در تو خیر است و خدا هم تو را دوست دارد و اگر اهل طاعت خدا را دشمن و اهل معصیت خدا را دوست داری در تو خیر نیست و خدا دشمنت دارد و هر کس همراه دوست خود است. ( اصول کافی، مترجم، ۱۹۲٫۳)

 جمله اخیر این حديث والمرء مع من أحبه» قابل تأمل بیشتر است و حاکی از یک اصل اعتقادی در اسلام است زیرا روح انسان که در کودکی آینه ای پذیرای هر نقش است در طول عمر ضمن رویارویی با صحنه های زشت و زیبای زندگی شکل میگیرد و شخصیتش ساخته می شود و حشر و نشرش با همانهاست که وابسته و دلبسته به آنها بوده خدا یا هوی، حق یا باطل..

اینک که دانستیم چرا «انسان با کسی است که به آن محبت می ورزد» ارزش تولا و تبرا را در تربیت آدمیزاد و تعیین مسیر فکری و گرایش قلبی اش بهتر درک می کنیم و به اهمیت زیارت نامه ها بیشتر پی می بریم که مستقیماً محبت و ولایت ائمه معصومین را تلقین میکند و لعن ( لعنت راندگی اسم است از «لعن» قال الله تعالى: ألا لعنة الله على الظالمين) (هان که لعنت خدا بر ستمگران باد ملعون رانده و دور کرده از نیکی و رحمت (منتهى الأرب).) و طعن بر ظالمان و غاصبان حقشان را بازگو مینماید به خصوص در زیارتهای حضرت سید الشهد الله. اینک چند مثال که تولاً و تبرا را می آموزد در زیارت امیر المؤمنين الله می خوانیم

خدايا! لعنت کن بر قاتلان امیر مؤمنان خدایا لعنت کن قاتلان حسن و حسین را خدایا لعنت کن قاتلان ائمه را و عذابشان کن به عذابی دردناک که احدی از جهانیان را آن طور عذاب نکردی به عذابی بسیار که آن را گسستن و انقطاعی نیست و مدت و نهایتی ندارد چرا؟] برای اینکه با والیان امر تو مخالفت و ستیزه کردند و آماده کن برای آنها عذابی که آن را به هیچ یک از آفریدگانت وارد نکردی ..... ( ترجمه متن نخستین زیارت مطلقه امیر المؤمنین در مفاتیح الجنان، ص ۴۶۹ است.)

غالباً تولا و شیفتگی زائر به امام بعد از بیان فضایل و مقامات معنوی او ذکر می شود تا علت و موجبی باشد بر محبت و دلدادگی که به آن نیکوان روحانی دارد.

به نقل نمونه ای که از زیارت امام حسین در روز عرفه برگزیده شده اکتفا می کنیم

 تو در هدایت و پیشوای تقوی و دستگیره محکم و حجت بر اهل دنیا و پنجمین از اصحاب کسایی

 دست رحمت به تو غذا داد و از پستان ایمان شیر نوشیدی و در دامن اسلام پرورش یافتی بنابر این دل به فراقت راضی نمی شود و به زنده بودنت شک نمیکند درود و رحمت خدا بر تو و بر پدران و فرزندانت باد.

بعد از چند سلام و تحیت این چنین ابراز عواطف دوستانه می نماید:

ای فرزند رسول الله پدر و مادرم فدایت باد.

ای ابا عبدالله پدر و مادرم قربانت باد.

واقعا پیش آمد ناگوار و مصیبت وارده به تو بر ما و بر همه اهل آسمانها و زمین بزرگ و ناراحت کننده است. پس گروهی که زین بر اسب نهادند و لگام بر دهنش زدند و آماده جنگ و قتل تو شدند خدا لعنت کناد از رحمت خدا دور کناد ( مفاتيح الجنان ۰ ۵۹۵ - ۵۹۶ همچنین رجوع شود به ۵۶۱ و ۵۶۵)

این مضامین شورانگیز در بیان فضایل فرزندان رسول اکرم و آرزوی یاری و همراهی با آنان و لعن و طعن بر ظالمان و دشمنانشان دائم به زائر تلقین می شود و باعث تشجیع و قدرت روحی او میگردد و شعله خشم مقدسی را در کانون دلش روشن میکند که ریشه هر ستم و ستمکاری را می سوزاند و نفرت و بیزاری اش را نسبت به حکام ظالم بر می انگیزد،( در زیارت جامعه زائر به این حال تصریح میکند و میگوید: سلم لمن سالمكم وحرب لمن حاریکم ای پیشوایان هر کس که تسلیم و مطیع شماست من با او در صلح و صفایم و در برابر کسی که با شما به جنگ پرداخته است، همه جنگ و ستیزم نیز در همین زیارت زائر این چنین تولا و تبرای خود را اظهار می کند. دلم زیر فرمان شما و رأیم تابع شماست و همواره آماده پاریتان هستم تا خدای تعالی دینش را به وسیله شما زنده گرداند.... (مفاتيح الجنان، ۷۰۳).) حکامی که یا از نسل و تبار همان پلیدان گذشته یعنی بنی امیه هستند با همان خباثت و رذالت یا از نظر فکری و راه سیاسی از دودمان آن طاغوتیان جاه طلب یعنی عباسیان می باشند و در هر دو صورت دشمن علم و تقوی و فضایل انسانی اند که در عترت رسول متجلی بوده و مردم را به سوی آنان می کشانده است.

 بیشترین لعنت و بیزاری از دشمنان خاندان عصمت و طهارت و مخالفان امامت و حکومت علی و آل علی الله در زیارت امام حسین ها در روز عاشورا وارد شده که ترجمه بخشی از آن ذکر میشود

 ای ابا عبدالله راستی که این پیش آمد ناگوار و مصیبت رسیده به تو بر ما و بر همه مسلمانان بزرگ و سترگ است. آنچه به تو رسیده در آسمانها بر همه آسمانیان [نیز] سترگ و بزرگ است.

 پس خدا لعنت کناد دور از رحمتش گرداناد گروهی را که بنیاد ستم و بیداد بر شما خاندان پیامبر ] را پی ریزی کردند و خدا لعنت کناد مردمی را که از تصدی مقامتان شما را باز داشتند و از رتبه ها و درجاتی که خدا شما را در آنها نهاده بود دور کردند.

 ای ابا عبد الله ! واقعاً تا روز قیامت من صلحم با هر که با شما سر صلح و آشتی دارد و در نبردم با هر که با شما در جنگ است. 

خدا لعنت کناد آل زیاد و آل مروان را و خدا همه بنی امیه را لعنت کناد و خدا لعنت کناد پسر مرجانه را و خدا لعنت کناد عمر بن سعد را، و خدا لعنت کناد شمر را.

 خدا لعنت کناد مردمی را که زین بر نهادند و لگام زدند [اسبان را ] و نقاب بستند برای جنگ و کشتن تو .....

آنچه در این لعنها قابل ذکر است تأکید و تشدیدی است که در آنها شده و این روشنگر خباثت و دنائت افراد ملعون و جنایات جبران ناشدنی است که به حکومت حق و عدالت کردند و مسیر تاریخ اسلام را منحرف نمودند، بنابر این سخن بر سر عداوت خصوصی دو قبیله و یک جنگ پایان یافته در زمان و مكان خاص نیست بلکه مبارزه حق است و باطل عدالت و ظلم در طول تاریخ انسان که امروز نیز با تمام مظاهرش شاهد و ناظر آنیم.

پس تا کاخ ستمی در جهان بر پاست این دعای بد ( دعای بد مترادف نفرین و لعن است. ) رواست و تا دست تجاوزی دراز است در این لعن به رویشان باز است.

این لعنها و نفرین های پیاپی طبعاً دشمنی و نفرت خواننده زیارت عاشورا را نسبت به آن ستمگران و پیروانشان که همیشه یافت می شوند - بر می انگیزد و شعله خشمی مقدس را بر ضد هر تجاوز و حق کشی و بی عدالتی در دلش روشن نگاه میدارد و قهری آشتی ناپذیر را با هر گناه و ستم و پلیدی در وجودش بر جا میگذارد و طبیعی است که چنین زائر با معرفتی خود هیچ گاه به خیانت و جنایت آلوده نخواهد شد و این است اثر تربیتی و عملی تولا و تبرا.