شرایط و علل بیعت برای ولایت عهدی

مامون میپنداشت پس از کشتن برادرش امین و رهایی از شر پیروانش و پس از به ثمر رسیدن مبارزات تبلیغاتی علیه اینان دیگر برایش حکومت

هموار گردیده است و می تواند با خیالی آرام سر به بستر آسایش فرو نهد.

 ولی این یک خیال خام بود چه شرایطی برخلاف مصالح وی پیش آمد. ایرانیان پس از جنگ خونین امین و مامون دست از تایید عباسیان شستند.(1) (امبراطورية العرب، ترجمه و تعلیق خیری حماد، ص ۶۴۹) از گرد ایشان پراکنده شدند و به تایید و مهر علویان روی بردند، چه می دانستند آنان هستند که دادگستری میکنند و بر وفق شریعت گام بر می دارند؛ واقعه نیشابور و ماجرای دو نماز عید دلایل روشنی بود بر این عاطفه و مهر و احساس.

یکی دیگر از علل روی گردانی ایرانیان از بنی عباس آن بود که به چهره ی حقیقی خود پرستی ظلم و جور و آزار آنان پی برده بودند و این ها تمام از

حکومتی سر می زد که خود آنها در راه ایجادش کوشیده بودند. 

حتی اگر برخی هم بر تایید حکومت مامون استوار بودند، ولی او خود نمی توانست برای مدت طولانی به این گونه تایید امیدوار باشد. زیرا پس از

رفتاری که مردم از او درباره برادر و پیروانش دیده بودند، دیگر همه به راحتی می توانستند سیاست و زیرکی مامون را درک کنند. به علاوه، پس از آن که دریافته بودند او وعده های خویش را به فراموشی سپرده دیگر دشوار می نمود که بتوانند به حرفهای او دل خوش بدارند.

اعراب نیز به خلافت و حکمرانی مامون تن در نمی دادند و این به دو دلیل بود:

نخست آن که مادرش مربی اش متصدی امورش همه غیر عرب بودندو خدا میداند که عربها از دست اینان چه کشیدند. دیگر منزلتی برایشان قایل نبودند.

مسعودی این طور مینویسد ... منصور نخستین خلیفه ای بود که غیر عربها و خواجگان دربار خود را در کارهایش شرکت داد و امور مهم را به دستشان سپرد و بر عربها ترجیحشان بخشید. آن گاه خلفای پس از وی نیز از او متابعت کردند و در نتیجه سقوط کردند به نابودی افتادند و

ریاست خود را از کف باختند...(1- مروج الذهب (بیروت) ، ج ۴، ص ۲۲۳ ؛ تاریخ الخلفاء سیوطی، ص ۲۴ و ۲۶۹ و ۲۷۰ و ۲۸۵ ؛ طبیعه الدعوه العباسيه، ص ۲۷۹ به نقل از مقریزی در السلوك لمعذفه دول الملوک، ج ۱، ص ۱۴ ؛ مشاكله الناس لزمانهم، يعقوبي، ص ۲۳.)

ابن حزم درباره عباسیان چنین نگاشته است : ... دولت ایشان یک دولت غیر عربی بود در این دولت قدرتهای اجرایی عرب از میان رفت پارسیان خراسان، بر اوضاع مسلط شدند دستگاه خلیفه به صورت دربار کسری درآمد اینان تنها کاری که نکردند این بود که مردم را به لعن یکی از اصحاب پیامبر دستور ندادند. در حکومت بنی عباس وحدت مسلمانان به پراکندگی مبدل شد... (۲) (البيان المغرب (صادر) ، ص ۷۱.)

جاحظ نیز میگوید ... حکومت بنی عباس حکومتی عجمی و خراسانی بود. ولی بنی مروان حکومت تازی داشتند...(3) (- البيان والتبيين، ج ۳، ص ۳۶۶ - مروج الذهب (بيروت) ، ج ۳، ص ۲۲۳ ؛ تاریخ الخلفاء سیوطی، ص ۲۴ و ۲۶۹ و ۲۷۰ و ۲۸۵ : طبيعه الدعوة العباسيه، ص ۲۷۹ به نقل از مقریزی در السلوک لمعذفه دول الملوک، ج ۱، ص ۱۴ : مشاكله الناس لزمانهم یعقوبی، ص ۲۳)

این گفته ها و نظایر آن همه دلالت بر سقوط و استعباد عرب در آن ایام دارد و این خود از امور مسلم تاریخ است. محققان از جمله احمد امین در جلد اول ضحی الاسلام درباره این مطلب بحث کاملی ایراد کرده اند که علاقه مندان به کتابهای مربوط مراجعه کنند.

پس دانستیم که سروری عرب به دست پارسیان از میان رفت و آنان که روزی صاحب همه گونه نفوذ و قدرت بودند اکنون در چنگال دیگران زجر می کشیدند از این رو دیگر طبیعی بود که اعراب نسبت به ایرانیان و هر که به نحوی با آنان در ارتباط باشد، کینه بورزند.

دلیل دوم بیزاری عرب از مامون به خاطر سلوک ناپسند نیاکانش به ویژه پدرش هارون الرشید بود که با مردم به طور کلی و با اهل بیت به شیوه ای

خاص، بدرفتاری میکردند.

در این میان علویان نیز از فرصت برخورد میان مامون و برادرش به نفع خود بهره برداری کردند و به صف آرایی و افزودن فعالیت های خود پرداختند. حال شما می توانید وضع دشوار مامون را در ذهن مجسم کنید، به ویژه آنکه فهرستی از شورشهای علویان را نیز که در گوشه و کنار کشور برخاسته بود مورد توجه قرار دهید.