فصل دوم.

دلیلی بر یگانگی خداوند سبحان و شريك نداشتن او

اساساً توحیدی که در مباحث فلسفه الهی مطرح می شود، دارای مراتبی است که برخی از آنها چنین است :

·       یگانگی واجب؛ جز او واجب الوجود دیگری نیست.

·       یگانگی آفریننده جهان؛ خالق دیگری جز او نیست .

·       یگانگی رب جهان ؛ رب دیگری جز او نیست .

توحید عبادی که مربوط به یگانگی معبود است؛ یعنی بر انسانها واجب است که تنها خداوند را بپرستند و نباید به نحو استقلالی يا شريك باری، کسی جز او را بپرستند؛ این مسئله در مباحث حکمت عملی مطرح می شود که عهده دار بیان کیفیت عبادت است. چنان که توحید وجودی که به مباحث وحدت موجود و شريك نداشتن خداوند در اصل وجود مربوط میشود در مبحث ما جایگاهی ندارد و در علم عرفان بررسی می شود.

توحید خداوند سبحان چون اصل وجود او درجاتی دارد که نیز بر اساس عقلهای مردم است - عقولی که به فرمایش امیرالمؤمنین به سان معادن طلا و نقره است . با آنکه به پیامبران و اوصیای ایشان دستور داده شده که با مردم به اندازه توانایی

52

عقلشان سخن بگویید. از این جهت حضرت رضا له گاهی یگانگی خالق را با دلایل ساده و روانی مستدل میسازند که به راحتی پذیرفتنی است، در عین حال گاهی با دلایل عمیق و فلسفی استدلال میکنند به گونه ای که خردمندان خاضعانه در برابر آن کرنش مینمایند. یکی از استدلالهای ساده و روان ایشان آن است که در پاسخ مردی از ثنویان دوگانه پرست فرمود. آن مرد به ایشان عرض کرد : به اعتقاد ما دو خدا صانع و سازنده عالم هستند. پس دلیل شما بر وحدانیت و یگانگی خدای عالم چیست؟ حضرت رضا فرمود : قولك إنه إثنان، دليل على أنه واحد لأنك لم تدع الثاني إلا بعد إثباتك الواحد، فالواحد مجمع عليه و أكثر من واحد مختلف فيه(1) ۱. توحید صدوق، ص ۲۷۰ . ) ؛ سخن تو که جهان دو صانع دارد خود دلیل یگانگی صانع است. زیرا تو مدعی آفریدگار دوم نیستی، مگر آنکه پیش از اثبات صانع اول . بنابراین آفریدگار یگانه مورد اجماع همگان است ولی بیش از يك صانع مورد اختلاف است و مورد اختلاف هرگز قطعی نیست. اینجا حضرت به این مطلب بسنده کرد که انسان موحد معتقد است که آفریننده واحد است دوگانه پرست نیز می پذیرد که صانع یکی است، جز اینکه مدعی است افزون بر آن خدای دیگری نیز هست. از این رو این ثنوی باید برای دوگانه پرستی خود دلیل آورد موحدی که به یگانگی خداوند اعتقاد دارد اعتقادی که همگان اعم از موحد و ثنوی بر آن اتفاق نظر دارند، به برهان نیاز ندارد.

حقیقت آن است که موحد مدعی حصر خالق جهان در يك صانع است و نیز اینکه معبودی جز الله نیست. پس باید برای این ادعای خود دلیل آورد، ادعای او دو جزء دارد اثبات وجود خداوند سبحان و نفی خداوندی موجود دیگری جز الله ؛ چنان که ثنوی نیز با این فرمایش خدای متعالی مؤاخذه میشود : قل هاتوا برهانکم

53

إن كنتم صادقین (2) . سوره بقره، آیه ۱۱۱ . )؛ اگر بر وجود خدای دوم برهانی دارید که آن را صانع جهان می دانید دلیل خود را بیاورید. بنابراین هر دو گروه موحد و ثنوی باید دلیل بیاورند. چون این مورد تداعی است نه یکی ادعایی دارد و دیگری منکر آن است به گونه ای که مدعی دلیلی بیاورد و منکر تنها به رد دلایل او بسنده کند. برای غیر حکیم که از زیرکی نقادانه برخوردار نیست چنین دلیلی که حضرت رضا مطرح فرمود بس است ولی برای حکیم و آنکه هوش و ذکاوت فراوان روزی او شده است، این استدلال قانع کننده نیست .

یکی از براهین عمیق فلسفی که حضرت رضا در موارد زیاد مطرح کرده اند این است : أول عبادة الله معرفته، و أصل معرفة الله جل اسمه توحیده ، و نظام توحیده نفي التحديد عنه الشهادة العقول أن كل محدود مخلوق، و شهادة كل مخلوق أن له خالقاً ليس بمخلوق، الممتنع من الحدوث، هو القديم في الأزل؛(1) ۱. امالی شیخ مفید، مجلس ۳۰، ص ۲۵۳ . ) نخستين مرتبه عبادت خداوند شناخت اوست و اساس معرفت او توحید اوست و مبنای توحید نفی محدودیت از خداوند است. چون عقل آدمی گواه است که هر موجود محدودی آفریدگاری دارد که حدود آن را تعیین میکند و هر موجود مخلوقی گواه است که خالقی دارد غیر مخلوق و حادث بودن آن ممتنع است او پدیدآوری است که همواره موجود بوده است .

حقیقتاً یکی از محکم ترین براهین برای اثبات توحید خداوند سبحان آن است که خداوند موجود مطلقی است که مقید به چیزی نیست و وجود او نهایت و محدودیت ندارد. از این جهت برای فرض معبود دیگری جز او مجالی نمی ماند. زیرا اصل فرض وجود معبود دیگری جز واجب متعالی فرضی محال است، نه وجود معبود دیگری که چنین فرضی، فرض برای امر محال باشد تفاوت فرض محال و فرض

54

برای امر محال بسیار دقیق است. زیرا گاهی بعضی از امور در خارج محال است. ولی در ذهن تصور پذیر؛ مانند اجتماع نقیضین که در خارج محال است، ولی در ذهن می توان آن را فرض کرد .

بعضی از امور نه تنها تحققش در خارج محال است بلکه فرض آنها نیز در ذهن محال است؛ مانند فرض معبود دیگری جز خداوند که اساساً تحقق آن در ذهن محال است چون درك وجود مطلق نامتناهی جایی برای فرض وجود واجب دیگری نمی گذارد. زیرا آن وجود نامتناهی تمامی عرصه هستی را پر کرده است، پس به هر جا که عقلهای آدمیان رو کند وجود واجب واحد نامحدود را می نگرد، پس آیا جایگاهی برای فرض غیر او در ذهن هست؟

واجب متعالی وجود محض است که هیچ حد و مرزی ندارد. این مهم بنیان بسیاری از معارف است که از بیانات عترت طاهره استفاده می شود .

دلیل دیگر بر مطلق بودن وجود واجب آن است که اگر واجب الوجود محدود باشد باید مخلوق خالقی جز خود باشد. زیرا هر موجود محدودی دارای حدودی است که از آن حدود تجاوز نمی کند بدین سان از آنچه بیرون حدودش باشد بهره مند نمی‌شود. از این رو محدود کننده ای دارد که حدود ویژه آن را تعیین میکند . بنابراین هر موجود محدودی قطعاً مخلوق است و هر مخلوقی آفریدگاری دارد و ویژگی اش این است که چون مخلوق خود به خالق دیگری نیاز ندارد. چون وجود این خالق عین ذات اوست و از او جدا نمیشود. پس در وجود خویش به غیر خود نیاز ندارد که به وی وجود بخشد. چنان که هر موجود حادثی به موجودی قدیم نیازمند است که در این نیاز مثل او نیست بلکه قدیمی است بی نیاز که مبدأ پیدایش مخلوقات حادث است برای چنین موجودی ، حدوث ممتنع است. چون قدیمی است ازلی که همواره موجود بوده است .

با این تحلیل میتوان به واسطه وجود نامتناهی خالق بر یگانگی و وحدت او

55

استدلال کرد زیرا مطلق بودن و نامتناهی بودن وجود خالق صفت یا امری خارج از اصل وجود او نیست بلکه اطلاق وجود و عدم تناهی بر خالق ، نمایانگر شدت نور وجود اوست. بنابراین عدم تناهی و اطلاق وجود زائد بر وجود نبوده، هر دو صفت دلیلی بر وحدت و یگانگی اوست. زیرا هر دو همان اصل وجود و متن حقیقت ذات باری و خالق یگانه است .

محتوای بیان پیش گفته با این سخن خدا متناسب است؛ شهد الله أنه لا إله إلا هو.(1) ۱. سوره آل عمران، آیه ۱۸ . ) الوهیت خداوند گواهی بر یگانگی اوست. زیرا الوهیت نامتناهی خداوند شاهد است که خدای متعالی شریکی ندارد بلکه برای فرض وجود آن نیز هیچ مجالی نیست. بنابراین وجود خدا دلیلی برای وحدانیت اوست چنان که در اصل ثبوت وجود خداوند به وسیله برهان صدیقین نیز خداوند خود دلیل بر وجود خود است. زیرا وجود حق که با هیچ چیز دیگری آمیخته نیست، واجبی است بالذات که وجودش وجوب ازلی دارد و از آنجا که خداوند صرف الوجود است که تکرار پذیر نیست. چون تکرر با صرفیت تباین دارد و تکرار هر چیزی آن را از صرف بودن می اندازد؛ پس خالق واجب نیز دوگانگی نمی پذیرد و تکرار برنمی دارد. نیز وجود او بسیط محض است که فاقد چیزی نیست زیرا در صورت فاقد بودن هر امری از بساطت خارج گشته موجودی مرکب میشود. موجود مرکبی که از واجد بودن چیزی و فاقد بودن چیز دیگر ترکیب یافته است که این بدترین نوع ترکیب است - چنان که بعضی از حکما گفته اند – (2) ۲. حکیم سبزواری در حاشیه اسفار ملاصدرا، ج ۱، ص ۱۳۶ . ) زیرا هیچ گونه ارتباطی با بساطت ندارد، با توجه به این کلام فرض دومین واجب جایگاهی در ذهن ندارد. زیرا در صورت فرض دومین واجب باید هر يك از دو واجب مرکب از دو جزء باشد، یکی واجد بودن

56

خود و دیگری فاقد بودن واجب دیگر؛ در این صورت هر دو واجب مرکب هستند و از وصف بساطت تهی میگردند در حالی که تهی شدن از بساطت معادل صرف الوجود نبودن است .

حاصل آنکه برای وجود واجب خالق به جهت بساطت محض و صرف الوجود بودن به نحو اطلاق به هیچ وجه نمیتوان شریکی فرض کرد. حضرت رضا ها به همین بساطت محض اشاره میفرماید: «خدای متعالی یکی است و به چیزی شباهت ندارد و چیزی هم به او شبیه نیست . » این کلام حضرت برای دفع گمان بعضی است که در وحدت به تشابه خدا و دیگر موجودات معتقدند کسی از ایشان پرسید خداوند واحد است انسان هم واحد است، آیا میان این دو وحدت تشابهی نیست؟ حضرت رضا در پاسخ فرمود: فالإنسان نفسه و لیست بواحدة لأن أعضاءه مختلفة و ألوانه مختلفة كثيرة غير واحدة ... و الله الله واحد ، لا واحد غيره، لا اختلاف فيه، و لا تفاوت و لا زيادة و لا نقصان؛(1) ۱ . مسند امام رضا ، ج ۱، ص ۴۰ . ) انسان واحد نیست. زیرا افراد و رنگهای آدمیان متفاوت و متعدد است، در حالی که خداوند والا یکی است و غیر از او هیچ چیز یگانه نیست نه اختلافی در او هست، نه تفاوت و زیادتی و نقصانی .

همچنین حضرت رضا با اشاره به وحدت اطلاقی خداوند که از هرگونه عدد و کمیتی پیراسته است چنین میفرمایند: لا يتغيّر الله بتغاير المخلوق و لا يتحدد بتحدد المحدود، واحد لا بتأويل عدد؛(2) ۲ امالی شیخ مفید، ص ۲۵۵ . ) خداوند با دگرگونیهای مخلوقات تغییری نمی کند و محدودیت موجودات محدودیتی در او پدید نمی آورد. خداوندی است یگانه ولی وحدانیت او عددی نیست. [ وحدانیت خداوند از نوع وحدانیت عدد يك نيست که به دنبال آن عدد دو می آید بلکه وحدانیت او به معنای وحدت وجود

57

در مقابل عدم است نه وحدت در مقابل کثرت . ]

همچنین حضرت رضا ضمن اشاره به صرف الوجود بودن خداوند چنین می فرماید: موجود لا عن عدم؛(1) ۱. امالی شیخ مفید، ص ۲۵۵ . )

خداوند موجود است ولی وجود او برگرفته از عدم نیست. زیرا هیچ گاه مسبوق به عدم نبوده بلکه موجودی ازلی و قدیم است.] زیرا اگر خداوند دارای ماده یا ماهیتی پیش از وجود خود باشد به گونه ای که وجود خداوند مسبوق به عدم زمانی یا ذاتی باشد. اگر پیش از وجود خداوند، ماده او وجود داشته باشد، وجود او مسبوق به عدم زمانی است و اگر پیش از وجودش، ماهیت وی وجود داشته باشد مسبوق به عدم ذاتی است؛ در این صورت وجود صرف نخواهد بود، بلکه وجودش آمیزه ای از وجود و عدم زمانی یا ذاتی است؛ حتی اگر وجود خداوند ماده یا ماهیت نداشته باشد - چنان که برخی درباره مجردات تامه نوریه معتقدند که فاقد ماده و ماهیت هستند - ولی وجوب وجود ذاتی غیر ازلی داشته باشد، یعنی وجودش برگرفته از وجود ذاتی و عدم زمانی باشد، با توجه عمیق و تحلیل و تصور عقلی و ذهنی باز هم وجود خداوند مسبوق به عدم می شود و در این حالت نیز وجود صرف و موجود محض نیست . پس این سخن که خدای متعالی موجودی است که موجودیت او برگرفته از عدم نیست، تنها در صورتی تمام و صواب است که خداوند صرف الوجود باشد، به گونه ای که جایی برای فرض تعدد وجود دیگری غیر از خود در ذهن نمی گذارد، چه رسد به احتمال و امکان تعدد وجود در بیرون زیرا همان گونه که وجود خدای متعالی پیش از هر زمانی محقق بوده است همچنان پیش از هر عدم مادی یا ماهوی قابل تصور، وجود مقدس او بوده است. چنان که حضرت رضا می فرماید: سبق الأوقات كونه و العدم وجوده؛(2) ۲. همان ، ص ۲۵۶ . )پیش از همه زمانها بوده است و همواره وجودش بر

58

عدم پیشی گرفته است .

از آنجا که خداوند موجودیت محض است و نمیتوان در کنار آن موجود دیگری تصور کرد، صحت این کلام ثابت میشود که خدای متعالی در ازل موجود بوده است، در حالی که چیزی همراه آن نبوده چنان که اکنون نیز وجود دارد و چیزی همراه او نیست چون در کنار موجود صرف الوجود برای وجود دیگری که در رتبه او موجودیت یافته باشد مجالی نمی ماند ولی خدای والا با هر چیزی همراه است؛ هو معكم أينما كنتم .(1) ۱ . سوره حدید ، آیه ۴ . ) زيرا همراهی میان دو چیزی تصور دارد که آن دو با امر سومی که هر دو در آن مشترک هستند سنجیده شوند و بدون این امر سوم، معیت دو شيء معنا ندارد زیرا معیاری برای مقایسه دو چیز با یکدیگر نیست، چنان که تقدم يك شیء بر شیء دیگر نیز در صورتی معنا پیدا میکند که آن دو نسبت به امر سومی سنجیده شوند [ مثلاً هنگامی که میگوییم حادثه بعثت پیامبر بر هجرت ایشان مقدم است در صورتی این گفته صحیح است که هر دو را نسبت به يك امر مشترکی همچون حیات پیامبر بسنجیم . ]

اگر دو چیز نقطه اشتراکی نداشته باشند با یکدیگر بیگانه اند و هيچ يك از نسبتهای معیت و تقدم و تأخر تصور نمیشود. این مطلب راز سخن حضرت رضا است : أما الواحد فلم يزل واحداً كائناً لا شيء معه بلا حدود و لا أعراض، و لايزال كذلك ثم خلق خلقاً مبتدعاً ؛(2) ۲. توحید صدوق، ص ۴۳۰ . ) خدای واحد همواره یگانه و تنها بوده است و موجودی است که هیچ چیز با او معیت ندارد و هیچ حد و عرضی بر او عارض نمی شود و همواره چنین خواهد بود. آنگاه خداوند جهان را به شکلی نو آفرید .

معنای فرمایش حضرت ثم خلق آن نیست که در ازل و پیش از خلقت مخلوقات هیچ چیزی موجود نبود که با خداوند معیت داشته باشد، ولی پس از آن

59

تحول یافت و پس از آفرینش مخلوقات معیتی پدید آمد و اشیا با او همراه شدند. زیرا چنان که گفته شد معیت دو چیز به امر مشترک سومی نیازمند است که به طور مساوى ملاك مشترکی میان آن دو باشد در حالی که میان خداوند و مخلوقات، هر امر سومی لحاظ شود در حقیقت فعل خداوند و آفریده اوست . پس میان خدای متعالی و مخلوقاتش هیچ امر مشترکی نیست چون وجوب و به نوعی وجود ازلی منحصر به خداست و هر چیزی غیر از او فیض اوست. بنابراین چیزی مباین و مغایر با خدا و جدای از او نیست تا مبدأ فياض الهی و فعل یا فیض او در آن امر با یکدیگر مشترک باشند .

نیز از آنجا که خداوند موجود بسیط و واحد محض است، این گفته صحیح است: فیضی که از او صادر میگردد امری واحد بسیط مطلق است؛ بدون آنکه با اشیا آمیخته باشد درون آنها هست و بدون اینکه از اشیا جدایی داشته باشد از آنها بیرون است. مراد از فیض واحد، فعل واحد عددی نیست . زیرا عدد و امثال آن از مقوله کمیت است که چون سایر اعراض در مراتب میانی یا مراتب پایینی فيض واحد خداوندی معنادار میشود پس وحدت فیض واحد اطلاقی است و با وجود آن برای وحدت عددی جایی نمیماند زیرا فیض جهان شمول الهی و لطف مطلق خداوندی که از آن به وجه الله» و فیض منبسط یاد می شود فیض واحد مطلق و پیراسته از وحدت عددی است که همان مراد از این قاعده فلسفی معروف است: الواحد لا يصدر عنه إلا الواحد. شاید حضرت رضا در سخن خود به همین مطلب اشاره کرده است که علم خداوند از نوع حصولی نیست، بلکه علم خداوند به اشیا بالذات است و علم او همچون انسانها از راه کیف نفسانی و ضمیر باطنی نیست؛ یعنی به گونه ای نیست که صورت اشیا برای او معلوم باشد، بلکه ذات اشیا برای او معلوم است. حضرت رضا میفرمايد : أليس ينبغي أن تعلم أن الواحد ليس يوصف بضمير، و ليس يقال له أكثر من فعل و عمل و صنع، وليس

60

يتوهم منه مذاهب و تجزئة كمذاهب المخلوقين وتجزئتهم فاعقل ذلك و ابن عليه ما علمت صواباً؛(1) ۱. توحید صدوق، ص ۴۳۲ . ) آیا سزاوار نیست که بدانی خداوند یگانه به باطن وصف نمی شود و بیش از يك فعل و يك آفرينش و يك عمل از او صادر نشده است و فعل او همچون مخلوقات دارای شیوه های گوناگون و جزئیات مختلف نیست، پس این مطلب را بفهم و دانش صحیح خود را بر آن پایه گذار.

در مباحث گذشته گفته شد که بساطت واجب متعالی و صرف الوجود بودن و وحدت اطلاقی او دری از علم است که از آن هزار در دیگر گشوده می شود. از این رو مولایمان حضرت رضا فرمود : فاعقل ذلك و ابن عليه ما علمت صواباً . این فرمایش ایشان به نوعی ایجاد انگیزه در افراد برای کوشش در دستیابی به معارف الهی است، همچنان که تشویقی برای تدبّر در آن معارف است و نیز ترغیب افراد به سمت این نوع فلسفه الهی را در بر دارد.

از آنچه گذشت این مطالب روشن می گردد

۱، هر موجود محدودی مخلوق است و آنچه مخلوق نباشد، قطعاً هیچ حدی محدود به ندارد؛ پس وجود خدای متعالی نامتناهی است .

۲. خالق جهان یگانه ای است که شریک ندارد. چون موجود مطلق نامتناهی مالك هر موجودی است و برای غیر مجالی نمیماند. زیرا فرض وجود دیگری بدین معناست که او هم از وجود سهمی میبرد با آنکه برای موجود غیر مطلق مذکور (هر

وجود دیگری غیر از واجب الوجود اصلاً سهمی از وجود نیست .

پس وجود یگانه مطلق نامتناهی خالق همه مخلوقات است، چنان که خداوند سبحان می فرماید : «الله خالق كل شيء.»(2) ۲. سوره رعد ، آیه ۱۶ . )

بنابراین هرچه مصداق شیء» باشد مخلوق خدای متعالی است و در حقیقت

61

مشمول وسعت رحمت و خلقت خداوندی است .

3. واجب متعالی یگانه ای است که دومی ندارد زیرا خالقیت صفتی از اوصاف فعل خداوند است. پس نامتناهی بودن صفت خالقیت به جهت اطلاق ذات نامتناهی موصوف است و بی تردید اطلاق ذاتی ذات حق گواهی بر وحدت خداوند است .

۴. وحدت اطلاقی خداوند مبدأ فیض واحدی است که بر همه موجودات از ابتدای عرش تا انتهای جهان ماده گسترده شده است در حالی که این فیض بیکران، درون موجودات فیض هست، بدون آنکه فیض او با موجود مستفیض آمیخته شود یا از او رنگ گیرد. چنان که این فیض بسیط از اشیا بیرون است، بدون آنکه جدایی میان آنها باشد. پس چنین نیست که با فنای فیضی که از موجود فیض رسان صادر می شود، باز هم اشیا مستفیض باقی بمانند بلکه همچون نفس آدمی است که در حروف و کلمات داخل میشود بدون آنکه با آنها ممزوج شود، با آنکه نفس، از حروف و کلمات بیرون است بدون آنکه میان آنها فاصله ای باشد .

تحقیق این مقال که مراد از فیض واحد همان فیضی است که در قاعده الواحد لا يصدر عنه إلا الواحد مطرح میشود در مباحث فلسفه الهی مورد توجه واقع شده است. مباحث مربوط به فیض مطلق منبسط که همان فیضی است که بدون ممازجت در اشیا داخل در آنهاست نه هویت ذاتی الهی که هیچ اسم و رسم و نشانه ای ندارد؛ و يحذركم الله نفسه(1) ۱. سوره آل عمران، آیه ۲۸ . ) در مباحث عرفانی مطرح می گردد .

جمع میان این دو فلسفه الهی و عرفان همان خوان حکمت متعالیه است که سرچشمه اش اهل بیت هستند؛ یعنی کسانی که خداوند حکم و کتاب را به آنان ارزانی داشته است .

62

نخستین آنها که علی بن ابی طالب است و آخرین ایشان حضرت مهدی که منتظر ظهور ایشان هستیم - چنین میفرماید : فإنا صنائع ربنا و الناس بعد صنائع لنا(1) . نهج البلاغه، نامه ۲۸) ؛ ما پرورش یافته پروردگارمان هستیم و پس از آن مردم تربیت شدگان مایند . چگونه چنین نباشد در حالی که هم عيش العلم و موت الجهل(2) . همان، خطبه ۲۳۹ . ) ؛ اهل بيت سبب حيات علم و مرگ جهل هستند نیز موضع سره و لجأ أمره و عيبة علمه و موئل حکمه و کهوف كتبه و جبال دينه ، بهم أقام إنحناء ظهره و أذهب إرتعاد فرائصه (3) . همان، خطبه ۲ . )؛ ائمه اطهار جایگاه سر خداوند و نگهبان امر او و برگزیده علم او و مرجع حکم او و پناهگاه کتابهای او و کوههای دین خدایند به واسطه ایشان ائمه اطهار) خمیدگی پشت دین راست گردیده لرزش ستونهای آن نیست می شود.

۵. پروردگار عالم - همان ربی که امور اشیا را تدبیر می کند ـ یگانه ای است که شريك و همتا ندارد زیرا ربوبیت از خالقیت جدا نیست و از آنجا که خالق جهان هستی یکی است پروردگار و مدبر امور هستی نیز یکتاست. این وحدت ربوبیت و خالقیت بدان جهت است که ربوبیت همان آفرینش اوصاف اشیا و ایجاد پیوند خاص میان موجودات است که هر دو چیزی فراتر از خلقت نیست پس همان دلیلی که برای یگانگی خالق گفته شد عیناً برای یگانگی پروردگار مدبر نیز دلالت می کند؛ یا وحدت ربوبیت و خالقیت بدان جهت است که ربوبیت تنها برای آفریدگار اشیا سزاوار است. زیرا تدبیر و تربیت موجودات و نیز اموری از این دست که از شئون وجودی هستند تنها از پدیدآورنده سر میزند و ربوبیت از آن خالقی است که به مبدأ و منتهای موجودات و به آنچه برای آنها سودمند یا مضر است، آگاه است، زیرا تدبیر موجودات عالم تنها از راه علل خارجی آنها ممکن می گردد.

63

هر چیزی که از طریق علل و اسباب پدید آمده باشد فقط به وسیله همان اسباب شناخته میشود بنابراین کسی که به اسباب اشیا شناخت نداشته باشد، نمی تواند خود آن اشیا را شناسایی کند و کسی که اشیا و اسباب آنها را نمی شناسد، نمی تواند مدیر امور آنها باشد و این تدبیر تنها برای کسی شدنی است که علة العلل آن موجودات باشد؛ یعنی کسی که به حقایق موجودات عالم آگاهی دارد، به گونه ای که هیچ ذره ای در عالم از علم او پنهان نیست .

بنابراین هیچ کس جز او پروردگار مدبر عالم نیست؛ قل الله ثم ذرهم في خوضهم يلعبون؛(1) ۱. سوره انعام، آیه ۹۱ . ) بگو خداوند همه پیامبران را فرستاده است. سپس آنان را در ژرفای باطل خودشان رها کن تا به بازی سرگرم شوند .