آداب نماز

امام رضا برای آداب نماز چه توصیه ای می فرمودند؟ برای الگوگیری از آن نمونه هایی بیان کنید

امام رضا نماز را وسیله نزدیکی هر انسان پارسا به خداوند می شمردند و می فرمودند: «الصلاة قربان كل تقى(2).»(عيون أخبار الرضا، ج ۲، ص ۷)

امام رضا درباره آداب نماز نیز چنین میفرمودند: «اگر برای نماز ایستادی تلاش کن با حالت کسالت و خواب آلودگی و سستی و تنبلی نباشد. بلکه با آرامش و وقار نماز را به جای آور و بر تو باد که در نماز خاشع و خاضع باشی و برای خدا تواضع کنی و خشوع و خوف را بر خود هموارسازی در آن حال که بین بیم و امید ایستاده ای و پیوسته با طمأنینه و نگران هستی همانند بنده گریخته و گنهکار که در محضر مولایش ایستاده در پیشگاه خدای عالمیان بایست پاهای خود را کنار هم بگذار و قامت را راست نگه دار و به راست و چپ توجه نکن و چنان باش که گویی خدا را می بینی که اگر تو او را نمیبینی او تو را می بیند(3).»(فقه الرضا، ص ١٠١)

حکمت نماز

چرا نماز واجب شده است و چرا ما باید نماز بخوانیم؟

امام رضا در پاسخ نامه ای که از فلسفه و علل تشریع نماز پرسیده بود چنین فرمودند علت تشریع نماز این است که بنده به ربوبیت پروردگار توجه و اقرار کند و مبارزه با شرک و قیام در پیشگاه پروردگار در نهایت فروتنی و اعتراف به گناهان و تقاضای بخشش از معاصی گذشته و نهادن پیشانی بر زمین همه روزه انجام پذیرد نیز هدف این است که انسان همواره هشیار و متذکر شود گرد و غبار فراموش کاری بر دل او ننشیند مست و مغرور نشود خاشع و خاضع باشد و نیز طالب و علاقه مند افزونی در مواهب دین و دنیا شود. همین توجه او به خداوند متعال و قیام در برابر او انسان را از معاصی باز میدارد و از انواع فساد جلوگیری میکند. 

امام رضا درباره سایر دستاوردهای نماز فرمودند: «نماز و مداومت یاد خدا در شب و روز سبب میشود که انسان مولا و مدبر و خالق خود را فراموش نکند و روح سرکش و طغیانگری در برابر خدا بر او غالب نیاید(1).»(صدوق، كتاب من لا يحضره الفقیه، ج۱، ص ۲۱۵)

کیفیت نماز

شیوه نماز حضرت ثامن الحجج جذاب و شنیدنی است. آیا روایتی درباره نوع نماز خواندن امام وجود دارد؟ لطفاً دقیق بیان کنید.

درباره نوع و کیفیت نماز خواندن حضرت رضا به گزارش های زیر اشاره می کنیم

۱. راوی گوید: «ما چند ماه پشت سر آن حضرت نماز گزاردیم در نمازهای واجب همیشه در رکعت اول سوره حمد و انا انزلناه) و در رکعت دوم، سوره حمد و قل هو الله احد را قرائت می کردند(2).(عيون أخبار الرضا، ج ۲، ص ۲۰۶)

معمر بن خلاد از دوره حضور امام در خراسان از نماز صبح ایشان چنین یاد میکند «زمانی که نماز فجر را به پایان می برد، تا طلوع آفتاب در مصلای خود می نشست آنگاه دهان خویش را مسواک می نمود و سپس قرآن باز کرده و از روی آن تلاوت می نمود(3).(صدوق، كتاب من لا يحضره الفقيه، ج ۱، ص ۵۰۴)

. رجاء بن ضحاک مأمور همراه امام از مدینه به مرو میگوید: علی بن موسی هنگامی که نماز صبح را ادا میکرد در مصلای خود جلوس میکرد و مشغول تسبیح و تهلیل و تکبیر میشد و بر جدش حضرت رسول ﷺ درود می فرستاد تا آنگاه که آفتاب طلوع میکرد. سپس سرش را به سجده میگذاشت و تا مقداری از آفتاب گذشته، سرش را از سجده برنمی داشت(1).(عيون أخبار الرضا، ج ۲، ص ۱۸۳) 

۴. در نمازها در قنوت این دعا را میخواندند: «رب اغفر و ارحم و تجاوز عما تعلم ، انك أنت الاعز الاجل الاكرم(2).»(عيون أخبار الرضا، ج ۲، ص ۸۳) 

5. نافله مغرب را با نماز شب و شفع و وتر و همچنین نافله صبح را در حضر و سفر ترک نمیکردند؛ اما نوافل روز را نمی خواندند(3).(همان) 

۶. هنگامی که شب فرا میرسید قبل از افطار نماز خود را ادا می فرمود(4).(همان)  

بعد از هر نماز قصری که انجام میدادند سی مرتبه «سبحان الله و الحمد لله و لا اله الا الله و الله اکبر را تکرار میکردند و می فرمودند: «تکمیل صلاة با این ذکر انجام میگیرد(5).(همان) 

قبل از اینکه شروع به خواندن دعا کنند، به محمد و آل اول صلوات می فرستادند و در نماز و غیر آن این عمل را زیاد تکرار می کردند(6).(همان) 

نماز اول وقت

راز خواندن نماز اول وقت چیست و سیره امام رضا در این باره چگونه بود؟

در نگاه پیامبر اکرم نماز اول وقت محبوب ترین کار نزد خداوند است(7).(صدوق، خصال، ج ۱، ص ۷۸) حضرت میفرمودند: هرگاه نماز در وقتش خوانده شود به طرف آسمان بالا رود در حالتی که همچو نور می درخشد و درهای آسمان برای آن نماز باز شود تا اینکه به عرش برسد سپس برای نمازگزار شفاعت میکند و میگوید خدا حافظ تو باشد آنگونه که در توجه و حفظ من کوشیدی(1).»(دیلمی، ارشاد القلوب، ج۱، ص۱۹۰) 

حضرت رضا بر نماز اول وقت بسیار پای می فشردند و تأخیر آن را بدون عذر روا نمی دانستند. ایشان می فرمودند أن لكل صلاة وقتين أول و آخر فأول الوقت رضوان الله و آخره عفو الله(2).(فقه الرضا، ص۷۱)(بدان که هر نمازی دو وقت دارد اول وقت و آخر وقت اول وقت خشنودی پروردگار و آخر آن بخشش خداوند است.) 

در سیره امام رضا نیز پافشاری بر نماز اول وقت آشکار بود. روزی در

خراسان و به هنگام نماز امام به ابراهیم بن موسی فرمودند: «اذان بگو او از امام رخصت خواست تا همراهان نیز فرا رسند حضرت فرمودند: «خدا تو را بیامرزد نماز اول وقت را بدون عذر به تأخیر نینداز و اول وقت نماز را به پا دار بی درنگ ابراهیم برخاست و اذان گفت و نماز اول وقت خوانده شد(3).(راوندی، الخرائج و الجرائح، ج ۱، ص ۳۳۸؛ بحار الأنوار، ج ۴۹، ص ۴۹) 

این رویه فراگیر و در هر زمان و مکان جاری بود و گفت و گوهای پرشور علمی و محافل ارشاد و وعظ نیز آن را مستثنا نمیکرد. یکی از نشست های مناظره و بحث امام رضا با عمران صابی در جریان بود. او از دانشمندان بزرگی بود که درباره توحید با امام رضا گفت وگو می کرد. در این جلسه که مأمون نیز حضور داشت امام الله سؤالهای عمران را با حوصله و متانت و بیان استدلال های روشن پاسخ میدادند و او را به سوی توحید و یگانگی خدا رهنمون میکردند. هنگامی که بحث و مناظره به اوج خود رسید وقت نماز شد و حضرت رضا نگاهی به مأمون کردند و فرمودند: الصلاة قد حضرت وقت نماز فرا رسید

عمران صابی که به حقایقی دست یافته بود از امام چنین درخواست کرد: «آقای من گفت و گو و پاسخهای خویش را قطع نکن دل من آماده پذیرش سخنان شماست حضرت رضا فرمودند: «نماز را می خوانیم و دوباره به گفت و گو ادامه میدهیم آنگاه امام و همراهان به اقامه نماز مشغول شدند و پس از نماز حضرت به گفت وگو با عمران ادامه دادند(1).(صدوق، التوحيد، ص ۴۳۵)

سجده 

چرا پیشوایان و معصومان بر سجده کردن سفارش می کردند و سیره عملی آنان نیز پایبندی بر انجام دادن آن بود؟

سجده را جان بندگی و وسیله قرب به خدا دانسته اند. سجده فرار از همه اغیار است و اقبال کامل به پروردگار همان گونه که امام صادق بیان می فرمایند: «پروردگار معنی سجده را سبب نزدیکی و قرب به خود قرار داده است که به دل و جان و به جمیع حواس و قوا متوجه او باشند(2).»(مصباح الشريعه، ص ۱۲۳) 

امام رضا نیز نزدیک ترین حالت بنده به خدای را زمانی می دانستند که او برای خداوند سجده کند(3)(کلینی، کافی، ج ۳، ص ۲۶۴) و به همین سبب است که خدا فرموده است: وَ اسْجُدُ وَ اقْتَرِب(4)؛(علق، ۱۹ روایت شده است که پیامبر روزی آیه و اسجد واقترب را قرائت کردند و خودشان و مؤمنانی که با آن حضرت بودند به سجده رفتند؛ در حالی که قریش بالای سرشان هم سوت می زدند و هم کف تفسیر جوامع الجامع، ج ۴، ص ۴۶۷) (سجده کن و نزدیک شو(5).)(حویزی، نور الثقلین، ج ۵، ص ۶۱۱) امام می فرمودند: یکی از زیباترین ارکان نماز سجده است که این رکن در نماز و حتی در غیر از آن نزدیکترین حالت آدمی به خداست(6).»(طبرسی، مجمع البیان، ج ۱۰، ص ۵۱۶) 

سیره امام نیز انجام دادن سجده طولانی بود. حضرت رضا به سلیمان جعفری فرمودند باد شدیدی وزیدن گرفت و من در سجده بودم هر کسی دنبال جایی بود که خود را از باد در امان نگه دارد؛ ولیکن من همچنان در حال سجده بودم تا باد فرو نشست(7).»(عيون أخبار الرضاء ، ج ۲، ص ۷)