چکیده

اسلام به معنای دین رسول اکرم است که دارای ویژگی هایی است که آن را از دینها و مکتبهای دیگر متمایز میسازد و برتری آن بر دیگر مذهب ها و مکتبها را نشان میدهد. بهترین کسانی که میتوانند این دین را معرفی کنند ائمه ی معصومین عالی هستند که خود متن اسلام و به عبارت دیگر اسلام ناطق هستند به همین خاطر شناخت دین اسلام از دیدگاه ائمه ضرورت دارد و این مقاله در این راستا در صدد شناخت اسلام از دیدگاه امام رضا الله است. این مقاله معنای لغوی و اصطلاحی اسلام را ذکر کرده برخی از مسایل مهم اسلام همانند ارکان اسلام عوامل خروج از اسلام برتری ایمان بر اسلام پایداری اسلام نقش ولایت و امامت در اسلام و آینده اسلام را از دیدگاه امام رضا الله بیان میکند و سپس برخی از ویژگی های

مهم اسلام از دیدگاه امام رضا الله را ذکر میکند این ویژگی ها عبارتند از: ۱. فطری بودن ۲ .عقلانی بودن ۳. ترغیب به علم و تعقل ۴. حق بودن۵.  خاتمیت ۶. جامعیت ۷. جهان شمول بودن ۸. برخورداری از معجزه ی جاوید

(ص73)

۹.جمع میان زندگی دنیوی و اخروی ۱۰ .اجتماعی بودن ۱۱ .آسانی و سهولت ۱۲. نداشتن ضرر ۱۳ .سخت گیری در حقوق انسانها

واژگان کلیدی

اسلام ایمان امام رضا ، ویژگی های اسلام

(ص74)

مقدمه

یکی از مسایل اساسی و مهم معارف اسلامی شناخت کلی اسلام و مسایل گوناگون آن است. روشن است که با آگاهی از آن میتوان به برتری اسلام بر دینها و مکتبهای دیگر پی برد. از سوی دیگر با توجه به این که امامان معصوم له اسلام را به طور کامل میشناسند و بلکه خود اسلام ناطق هستند شناخت اسلام از دیدگاه ایشان بهترین و سالمترین و معصوم ترین شناخت از اسلام است از این رو بهترین راه برای شناخت اسلام توجه و تعمق در روایات نقل شده از ائمه ی معصومین است. در میان ائمه ی احادیثی که از وجود مبارک ثامن الحجج على بن موسى الرضا الله نقل شده است معارف ارزشمند و گرانبهایی دارد که با تأمل و تفکر در آنها و بررسی آنها گنجینه های فراوانی را میتوان استنباط نمود که در زندگی علمی و عملی ما کاربرد داشته باشند. به همین خاطر این پژوهش در صدد بررسی اسلام و مسایل کلی آن از دیدگاه امام رضا است.

نگارنده از پژوهشی پیرامون شناخت اسلام از دیدگاه امام رضا الله اطلاعی ندارد و امیدوار است این پژوهش در این راستا مفید بوده باشد.

سؤال اصلی پژوهش این است که اسلام از دیدگاه امام رضا چگونه دینی است؟

سؤال های فرعی عبارتند از:

۱. معنای لغوی و اصطلاحی اسلام چیست؟

۲ .ارکان اسلام چیست؟

(ص75)

۳.فرق میان اسلام و ایمان چیست و کدام یک برتری دارد؟

۴. چه عاملی موجب پایداری اسلام میشود؟

۵. نقش ولایت و امامت در اسلام چیست؟

۶.آینده ی اسلام چگونه است؟

۷.ویژگی های مهم اسلام از دیدگاه امام رضا اله چیست؟

این مقاله در صدد پاسخ به این پرسشهای اساسی است و امیدوار است در این راستا موفق بوده باشد. شایان ذکر است این مقاله هم چنان که از سخنان صریح امام رضا درباره اسلام استفاده میکند رفتارها و گفتارهای امام رضا الله را نیز تجزیه و تحلیل میکند حال چه فرمایشات امام رضا صریحا درباره ی اصل اسلام باشد و چه درباره ی تعالیم و مقررات اسلام باشد. نگارنده توفیق تدوین مقاله را از عنایت الهی - جلت عظمته - و توجه امام رضا می داند و امیدوار است این خدمت ناچیز مورد قبول خدای متعال و مورد توجه حضرت ثامن الحجج على بن موسى الرضا قرار گیرد و مورد استفاده دیگران نیز قرار گیرد. انشاء الله تعالی.

معنای لغوی اسلام

اسلام در لغت به معنای انقیاد و گردن نهادن(۱)(ابن فارس معجم مقاييس اللغة، ج ۳ ص ۹۰ ) و برگرفته از ریشه «سلم» به معنای صحت و عافیت و دور بودن از آفات ظاهری و باطنی است(۲)(ابن فارس معجم مقاييس اللغة، ج ۳، ص ۹۰ راغب اصفهاني المفردات في غريب القرآن، ص ٤٤١).

معنای اصطلاحی اسلام

واژه ی اسلام پس از بعثت پیامبر خاتم به تدریج در مورد دین و شریعت آن حضرت به کار رفت و به سبب کاربرد فراوان علم برای آن شد علم بالغلبه از این رو اسلام به معنای دین رسول اکرم است و مسلمان کسی است که دین رسول اکرم را بپذیرد. منظور از اسلام در این مقاله نیز همین معناست .

(ص76)

ارکان اسلام

آموزه های اسلام از نظر اهمیت و نقش آن در هدایت و سعادت انسانها دارای مراتب مختلفی است. برخی از آنها نقش حیاتی و بنیادین دارند و زیربنای برخی دیگر به شمار می روند که اصطلاحا به آنها رکن و پایه میگویند از آیات قرآن کریم و روایات فراوان استفاده می شود که ارکان اعتقادی اسلام ایمان به امور ذیل است: ۱ خداوند متعال ۲ روز جزا ۳ ایمان به فرشتگان ۴ ایمان به پیامبران ۵ ایمان به پیامبر اکرم ۶ ایمان به اهل بیت ۷ ایمان به کتاب های الهی ۸ ایمان به قرآن کریم هم چنان که می فرماید:

 آمَنَ الرَّسُولُ بِمَا أُنْزِلَ إِلَيْهِ مِنْ رَّبِّهِ وَ الْمُؤْمِنُونَ كُلٌّ آمَنَ بِاللَّهِ وَمَلَائِكَتِهِ وَكُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ لَا تُفَرِّقُ بَيْنَ أَحَدٍ مِنْ رُسُلِهِ» (بقره: ۲۸۵) و «لَيْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَ لَكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَ الْمَلائِكَةِ وَالْكِتابِ وَ النَّبِيِّينَ» (بقره: ۱۷۷)

روایات فراوان از امام رضا الله به این نکته اشاره دارد که به برخی از مهم ترین آنها اشاره می شود.

۱. امام رضا در نوشته ی خود به مأمون که از امام رضا درخواست کرده بودند که خالص اسلام را معرفی کند حقیقت و خالص اسلام را شهادت و تصدیق به امور ذیل بیان می کنند.

أ. خداوند و صفات او مانند واحد احد فرد صمد قیوم, سميع, بصير, قدير ......

ب. رسول الله ﷺ و صفات ایشان مانند عبد امین صفی سید المرسلين, خاتم النبيين......

ج. هر چه که حضرت محمد ﷺ و پیامبران پیشین آورده باشد. 

د. قرآن کریم و ویژگیهای آن از قبیل مهیمن بودن آن بر کتابهای پیشین حق بودن آن از آغاز تا پایان وجود محکم و متشابه و ناتوانی هر یک از مخلوقات از آوردن مانند آن و..... 

هو ولایت اهل بیت از امیرالمومنین علی تا امام زمان (عج) و ویژگیهای ایشان مانند راهنما بودن ایشان حجت بودن بر مومنان و به پاداشتن امور مسلمانان و سخن گفتن از قرآن پس از رسول خدا و.....

و .اختیار انسان

(ص77)

ز. عدل الهی(۱)(محمد بن علی صدوق عيون اخبار الرضا، ج ۲، ص ۱۲۹-۱۳۰ ).

۲. إبراهيم بن عباس صولی میگوید روزی خدمت امام رضا الله بودیم. ایشان فرمودند: «در دنیا نعیم حقیقی وجود ندارد برخی از فقهایی که در حضور ایشان بودند گفتند: «سخن خدای عزوجل که می فرماید: « ثُمَّ لَتُسْئَلُنَّ يَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِيمِ (تكاثر : (۸) سپس در همان روز است که از نعمتها پرسیده خواهید شد آیا این نعیم در دنیا نیست؟ و آب خنک نیست؟ امام رضا با صدای بلند به وی فرمود: «شما» این چنین تفسیر کردید و به چند صورت تفسیر کردید. برخی گفتند آن آب خنک است و برخی گفتند آن غذای خوب است و برخی گفتند: آن خواب خوب است. این اقوال در حضور امام صادق له ذکر شد و امام صادق خشمگین شدند و فرمودند: خداوند از آنچه که به بندگانش تفضل کرده نمی پرسد و بدانها بر آنان منت نمی گذارد. منت گذاشتن از مخلوقین زشت است پس چگونه به خالق نسبت داده میشود چیزی که نسبت دادن به مخلوقین رضایت بخش نیست؟! لكن «نعیم دوستی ما با اهل بیت و موالات ماست. خداوند پس از توحید و نبوت از آن پرسش میکند؛ زیرا بنده هنگامی که به آن وفا کند او را به نعیم بهشتی که از بین نمی رود می رساند این سخن را پدرم از پدرش و پدرانش از علی النقل می کند که رسول الله الله به من فرمود: ای علی اولین چیزی که پس از مرگ بنده پرسش می شود شهادت به «لا إله إلا الله» و «محمدا رسول الله» و «أنك ولی المؤمنین» است، به خاطر آنچه که خداوند قرار داده و آن برای تو قرار داده پس کسی که به آن اقرار کند و عقیده داشته باشد به نعیمی که همیشگی است میرود(۲)(همان، ج ۲، ص ١٣٦-١٣٧).

 از این روایت استفاده میشود که ارکان اسلام شهادت به توحید نبوت و ولایت است.

عوامل خروج از اسلام

افزون بر آن که به طور کلی کسی که ارکان اسلام را قبول نداشته باشد. از اسلام خارج می شود به طور خاص از برخی از روایات امام رضا الله استفاده میشود که ایشان اعتقاد به جبر و

(ص78)

تشبیه را عامل خروج از اسلام میدانستند. امام رضا میفرمایند: «کسی که به تشبیه(۱)(تشبیه به این معناست که خداوند شبیه مخلوقات قرار داده شود) یا جبر اعتقاد داشته باشد. کافر مشرک است(۲)(محمد بن على صدوق التوحيد, ص ٣٦٤ و عيون اخبار الرضا ل ، ج ۱، ص ۱۳۰ ).» هم چنین می فرمایند« به کسی که اعتقاد به جبر داشته باشد چیزی از زکات ندهید و هرگز شهادت او را قبول نکنید(۳)(همو التوحيد ص ٣٦٢ ؛ همو، عيون اخبار الرضا، ج ۱، ص ۱۳۱ )».

برتری ایمان بر اسلام

از آیات و روایات استفاده میشود که پایین ترین مرتبه ی اسلام گفتن شهادتین است و ایمان باور قلبی است که با اقرار زبانی و انجام اعمال صالح همراه است. از این رو ایمان بر اسلام برتری دارد. قرآن کریم می فرماید: 

«قالَتِ الْأَعْرَابُ آمَنَّا قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا وَ لكِنْ قُولُوا أَسْلَمْنَا وَلَمَّا يَدْخُلِ الْإِيمَانُ فِي قُلُوبِكُمْ وَ إِنْ تُطِيعُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ لا يَلِتُكُمْ مِنْ أَعْمَالِكُمْ شَيْئًا إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ» (حجرات: ۱۴)

امام رضا از رسول اکرم ﷺ نقل میکنند «ایمان اقرار با زبان شناخت با قلب و عمل با ارکان است(٤)(همو عيون اخبار الرضا ، ج ۲، ص ۳۱ ).» منظور از این روایت با توجه به روایات دیگر روشن میشود؛ مانند این که می فرمایند: «ایمان اقرار و عمل است و اسلام اقرار بدون عمل(۵)( محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج ۲، ص ٢٤).»

امام رضا الله به صراحت اسلام را غیر از ایمان میداند به نظر ایشان هر مؤمنی مسلمان است ولی نمیتوان هر مسلمانی را مومن دانست از دیدگاه ایشان دزد هنگامی که دزدی می کند. مومن نیست و زناکار هنگامی که زنا میکند مومن نیست و کسانی که حد زده شده اند، مسلمانند.

نه مؤمن و نه کافر(۶)(محمد بن على صدوق عيون اخبار الرضا (ع)، ج ۲، ص ۱۳۳)......

(ص79)

پایداری اسلام

از روایات فراوان استفاده میشود که پایداری اسلام به دو امر اساسی وابسته است. این دو امر همان دو یادگار رسول خدا است که شیعه و سنی بر آن اتفاق دارند و با اندک تفاوتی در کتابهای روایی نقل شده است(۱)(محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج ۲، ص ۱۰۰ . ر.ک: محمد بن على صدوق عيون أخبار الرضا (ع)، ج ۱ - ص ٦٨. احمد بن حنبل مسند احمد، ج ۳، ص ١٤، ترمذی، سنن ترمذی، ج ۵، ص ۳۲۹، حاکم نیشابوری المستدرك على الصحيحين ( ج ۳، ص ١٤٨)). بر اساس روایت امام رضا از رسول اکرم ﷺ قرآن کریم و اهل بیت دو یادگار رسول خدا و دو چیز گرانقدر هستند که هیچ گاه از هم جدا نمیشوند تا بر ایشان در کنار حوض وارد شوند؛ یکی از آن دو کتاب خدا و دیگری عترت آن حضرت است.« إني تارك فيكم الثقلين كتاب الله وعترتي و لن يفترقا حتى يردا على الحوض (٢)(محمد بن على صدوق عيون اخبار الرضا (ع)، ج ۲، ص ٦٨)»

نقش ولایت و امامت در اسلام

نقش ولایت و امامت در اسلام بسیار پر اهمیت و والاست و اساساً اسلام به ولایت وابسته است. امام رضا میفرمایند: امامت مقام ،پیغمبران میراث اوصیا خلافت الهی جانشینی رسول خدا ، مقام امیرالمؤمنین و یادگار حسن و حسین میباشد. براستی امامت زمام دین مایه نظام مسلمین صلاح دنیا و عزتمندی مؤمنان است همانا امامت ریشه ی اسلام بالنده و شاخه ی بلند آن است کامل شدن نماز و زکات و روزه و حج و جهاد و فراوانی غنایم و صدقات و اجرای حدود و احکام و نگهداری مرزها و اطراف کشور به وسیله ی امام انجام می گیرد. امام است که حلال خدا را حلال و حرام او را حرام میکند و حدود الهی را برپا داشته و از دین خدا دفاع میکند و با بیان حکمت آمیز و اندرزهای نیکو و دلیلهای رسا مردم را به سوی پروردگار

خویش دعوت میکند(۳)(همان، ج ۱، ص ١٩٦-١٩٧).»

(ص80)

آینده ی اسلام 

یکی از موضوعات بیانات امام رضا همانند سایر ائمه و اولیای دین درباره ی انجام اسلام به وسیله ی ظهور حضرت مهدی (عج) است که حضرت مهدی (عج) در آخر الزمان ظهور خواهد کرد و جهان را پر از عدل و داد خواهد ساخت و اسلام را در پهنه ی گیتی گسترش خواهد داد. نمونه هایی از بیانات ایشان عبارتند از:

ا. عبدالسلام بن صالح هروی نقل میکند دعبل در محضر امام رضا الله قصیده ی خود را خواند تا رسید به این ابیات:

خروج امام لا محالة خارج      يقوم على اسم الله والبركات

يميز فينا كل حق و باطل          ويجزى على النعماء و النقمات 

«بدون شک امام قائم (عج) خروج خواهد کرد قیام او با نام خدا و به همراه برکات خواهد بود. آن حضرت در میان ما حق و باطل را از هم جدا کرده و کارهای نیک و زشت را جزا می دهد .»

هنگامی که دعبل این ابیات را قرائت کرد به شدت اشک از چشمان مبارک امام رضا جاری شد و بعد از آن سر مبارک را بلند کرده و نگاه خود را به سوی دعبل دوخته و فرمود: «ای خزاعی این دو بیت را روح القدس بر زبانت جاری کرد آیا میدانی این امام کیست و کی ظهور خواهد کرد؟ عرض کرد نه ای مولای من اما شنیده ام امامی از خاندان شما ظهور خواهد کرد و زمین را از آلودگیها و فساد پاک نموده و از قسط و عدالت پر خواهد کرد. امام رضا فرمود: ای دعبل امام بعد از من پسرم محمد میباشد و بعد از محمد فرزندش علی و بعد از علی فرزندش حسن و بعد از او فرزندش حجت قائم (عج) امام میباشد در غیبت او شیعیان انتظارش را میکشند و هنگام ظهور اطاعتش خواهند نمود. اگر از عمر دنیا نماند مگر یک روز خداوند آن روز را طولانی خواهد کرد تا آن حضرت خروج نماید و زمین را پر از عدل و داد کند چنان که از ظلم و جور پر شده بود فیملأها عدلا كما ملئت جورا وظلما)(۱)( همان، ج ۲، ص ۲۹۷)

(ص81)

۲. ریان بن صلت گوید: از حضرت رضا پرسیدم آیا شما صاحب این امر هستید؟ فرمود: آری من صاحب این امر هستم؛ اما نه آن کسی که جهان را از عدالت پر کند هم چنان که از ستم آکنده شده بود من چگونه دارای این ویژگی باشم در حالی که ناتوانی بدنم را میبینی؟ همانا حضرت قائم کسی است که هر گاه قیام کند در سن پیران و صورت جوانان است بدنی قوی دارد به گونه ای که اگر دستش را به سوی بزرگترین درخت روی زمین دراز کند آن را میکند و اگر میان کوه ها فریاد کند صخره های آنها میلرزد عصای موسی و انگشتر سلیمان با اوست وی فرزند چهارم از اولادم است خداوند او را در پرده ی خود پنهان کند هر چقدر بخواهد و سپس او را آشکار کند و جهان را از عدل و قسط پر کند هم چنان که از ستم پر شده بود

(ثم يظهره فيملأ الأرض قسطا وعدلا كما ملئت جورا وظلما(۱)(محمد بن علی صدوق، كمال الدين وتمام النعمة، ص ٣٧٦.))».

۳. حسین خالد از امام رضا نقل میکند کسی که ورع نداشته باشد، دین ندارد و کسی که تقیه نکند ایمان ندارد کریم ترین شما نزد خداوند داناترین شما به تقیه است. به ایشان گفته شد ای فرزند رسول خدا تا کی؟ فرمود تا روز وقت معلوم و آن روز خروج قائم ما اهل بيت است. کسی که تقیه را پیش از خروج قائم ما از ما نیست به ایشان گفته شد: ای فرزند رسول خدا قائم شما اهل بیت له چه کسی است؟ فرمود: چهارمین از فرزندان من که پسر خانم کنیزان است کسی که خداوند به وسیله ی او زمین را از هر جوری پاک میکند و هر ظلمی را پاک میکند طهر الله به الأرض من كل جور ويقدسها من كل ظلم و كسی است که مردم در ولادتش شک میکنند و او صاحب غیبت پیش از خروجش است هنگامی که خروج کند زمین با نور او روشن میشود و میزان عدل میان مردم گزارده میشود و هیچ کس به کسی ستم نمیکند ووضع ميزان العدل بين الناس فلا يظلم أحد أحدا و او کسی است که زمین برای او گسترده میشود و برای او سایه یی وجود ندارد و او کسی است که منادی از آسمان ندا میکند و به سوی ایشان میخواند به گونه یی که همه ی اهل زمین آن را میشنوند و میگوید: «آگاه باشید البته حجت خدا نزد خانه خدا ظهور کرده و از او پیروی نمایید به راستی حق با اوست و در اوست و

(ص82)

آن سخن خدای عزوجل است که می فرماید: « إِن نَشَأْ نُنَزِّلْ عَلَيْهِمْ مِنَ السَّمَاءِ آيَةً فَظَلَّتْ أَعْنَاقُهُمْ لها خاضعين (۱)(همان، ص ۳۷۱ - ۳۷۲ )(شعراء : ۴).

ویژگی های اسلام

از روایات امام رضا الله میتوان ویژگیهای اسلام را به دست آورد. برخی از این ویژگیها عبارتند از:

۱. فطری بودن

یکی از ویژگیهای اسلام فطری بودن آن است؛ به این معنا که خداوند گرایش به آموزه های اساسی و بنیادین اسلام را در نهاد انسان قرار داده است خدای متعال می فرماید: «فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْهَا » (روم (۳۰) - همان فطرتی که خدا مردم را بر آن آفریده است - امام رضا از امام باقر درباره ی این آیه چنین نقل میکنند « فطرت، لا اله الا الله محمد رسول الله على أمير المؤمنین ولی الله است و توحید تا این جاست (۲)(علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج ۲، ص ١٥٤-١٥٥)».

همان گونه که روشن است امام باقر معنای فطرت را بیان می کند. گرچه ظاهراً نبوت و ولایت در سخن امام به عنوان توحید یاد شده است لکن به نظر می رسد منظور از آن ذکر زمینه ها و شرایط توحید باشد به این بیان که ماهیت توحید همان لا اله الا الله» است و توحید از راه نبوت میسر است و ولایت ادامه ی راه نبوت است و هر دو شرایط و زمینه را برای توحید فراهم میکند برای تأیید این سخن میتوان به فرمایش امام رضا در نیشابور اشاره کرد. امام رضا از پدرانش از خدای متعال نقل نمودند: «لا الا الا الله حصنى فمن دخل حصنى أمن من عذابي» «لا الا الا الله در من است و کسی که وارد دژ من شود از عذاب من در امان است هنگامی که شتر حرکت نمود، فرمودند: «بشرطها و انا من شروطها(۳)(محمد بن علی صدوق، عیون اخبار الرضا ل ، ج ۲، ص ١٤٤-١٤٥)» .«آن شرط دارد و من از شروط آن هستم .»

مرحوم شیخ صدوق بعد از ذکر این حدیث شریف میفرمایند از شروط توحيد، إقرار نمودن به

(ص83)

امام رضا است به این که ایشان از جانب خداوند عزوجل امامی بر بندگان است و اطاعتش بر بندگان واجب است(١)(همان، ج ۲، ص ١٤٥)». توجه به برهان نبوت و ولایت چگونگی زمینه و شرط بودن نبوت و ولایت برای توحید را روشن می سازد(۲)(ر.ک: حسن بن يوسف حلى، كشف المراد في شرح تجريد الاعتقاد، ص ٤٦٩-٣٧٠ و ٤٩٠ ).

۲. عقلانی بودن

عقل جایگاه ویژه و ارزنده ای دارد امام موسی بن جعفر فرمودند: «خداوند بر مردم دو حجت دارد حجت آشکار و حجت پنهان الهی حجت آشکار رسولان پیامبران و ائمه هستند و حجت پنهان عقل هاست(٣)(محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج ۱، ص ۱۷ ).

بر اساس نظر امام رضا الله اسلام دین عقلانی و موافق عقل است و تعالیم اسلام بر اساس عقل است. شواهد فراوانی از عقلانی بودن اسلام از دیدگاه امام رضا نقل میکند که برخی از آنها عبارتند از: 

١.امام رضا در خطبه ی توحید میفرمایند:« به وسیله ی صنع خدا بر او استدلال می شود و به وسیله ی عقول به معرفت خدا عقیده پیدا میشود(٤)( محمد بن علی صدوق عيون اخبار الرضا الله ، ج 1، ص ١٣٦)....

۲. امام رضا می فرمایند: اولین عبادت خدای متعال شناخت خداست و ریشه ی شناخت خدا توحید خداست و پایه ی توحید خدای متعال نفی صفات از اوست؛ زیرا عقول شهادت میدهند که هر صفت و موصوفی مخلوق است و هر موصوفی شهادت میدهد برای آن خالقی است که صفت و موصوف نیست و هر صفت و موصوفی به اقتران و باهم بودن شهادت میدهد و اقتران به حدوث شهادت میدهد(٥)(همو، التوحيد، ص ۵۷ همو عيون اخبار الرضا ل ، ج 1، ص ١٣٥).....

این حدیث که بر شناخت خدای متعال و صفات او از راه عقل دلالت می کند و خداشناسی مهمترین آموزه دین اسلام است.

(ص84)

٣.امام رضا دلیل عقلی بر وجوب شناخت پیامبران اقرار به آنها و اعتراف به اطاعت آنان را این گونه بیان می کنند چون در آفرینش و نیروی انسانها آنچه که با آن مصلحت های خویش را کامل سازند وجود دارد و از سوی دیگر صانع برتر از آن است که دیده شود و ضعف انسانها و عاجز بودنشان از درک خدا روشن است چاره ای نبود جز از فرستاده یی میان خدا و انسانها که معصوم باشد و به آنان امر نهی و ادب خدا را برساند و مردم را بر آنچه که با آن منافع را به دست آورند و ضررها را دفع کنند آگاه سازد. پس اگر معرفت و طاعت خدا بر مردم واجب نبود آمدن پیامبران برای مردم سودی نداشت و نیازی را برطرف نمی کرد و فرستادن پیامبران بی فایده و بدون سود میشد و این از صفات حکیمی که هر چیزی را استوار ساخته نیست(١)(- همو، علل الشرايع، ج ۱، ص ٢٥٣).»

۴. امام رضا از امیرالمومنین علی نقل میکنند اعمال بر سه دسته است واجبات فضایل و گناهان واجبات به امر خدا و به رضای خدا و به قضای خدا و تقدیر و مشیت و علم خداست؛ فضایل به امر خدا نیست؛ لکن به رضای خدا و به قضای خدا و تقدیر و مشیت و علم خداست گناهان به امر خدا نیست لکن به قدر خدا و به علم خداست که بر آن عذاب می کند(۲)(همو، التوحيد، ص ۳۷۰، همو عيون اخبار الرضا ، ج ۱، ص ۱۳۰)». 

این روایت نشان میدهد که انسان در انجام گناه همانند واجب و فضیلت اختیار دارد و خداوند آن را میداند و چون اختیار دارد عذاب او بر اثر انجام گناه از جهت عقلی درست است.

(ص85)

٣.ترغیب به علم و تعقل

دین مقدس اسلام به علم و تعقل تشویق فراوان نموده و طلب علم را بر هر مسلمان واجب میداند(١)(محمد بن يعقوب کلینی، الکافی، ج ۱، ص ۳۰ ). گفتار و رفتار امام رضا الله همواره تشویق به علم و معرفت بوده است. یاد دادن سخنان ارزشمند به افراد گفتگوی امام رضا الله با مسلمانان و غیر مسلمانان مانند عمران صابی جائلیق راس الجالوت سلیمان ،مروزی و استدلال و مباحثه ی علمی و..... نشانگر ترغیب ایشان به علم و معرفت است گرچه نشان دادن شواهد از امام رضا بر این نکته ضرورتی ندارد، لکن بی مناسبت نیست که به طور گذرا به مواردی اشاره یی شود.

١. امام رضا می فرماید: «دوست هر کس عقل اوست و دشمنش جهل او(۲)(محمد بن على صدوقعيون اخبار الرضا (ع)، ج ۲، ص ۲۷) ».

۲. هم چنین میفرمایند:« خدا رحمت کند کسی را که امر ما را زنده کند». از ایشان می پرسند:« چگونه امر شما را زنده سازد؟ فرمودند: «علوم ما را یاد گیرد و به مردم یاد دهد. اگر مردم زیبایی های سخن ما را یاد گیرند از ما پیروی میکنند(٣)(همان، ج ۱، ص ۲۷۵)». 

٣.امام رضا بر اساس نقل حسین بن خالد فرمودند:« بدان خداوند به تو خیر یاد دهد(۴)(همان، ج ۱، ص ۱۳۲)....»

 ۴. امام رضا به یحیی بن ضحاک سمرقندی که میخواست در مورد امامت با امام رضا بحث کند فرمودند:« ای یحیی در مورد هر چه که می خواهی بپرس(٥)(همان، ج ۲، ص ٢٥٥ )».

 ۵. امام رضا در خطبه ی توحید میفرمایند: « به وسیله ی صنع خدا بر او استدلال می شود و به وسیله ی عقول به معرفت خدا عقیده پیدا میشود(۶)(همان، ج ۱، ص ١٣٦).... .»

(ص86)

٤. حق بودن

امام رضا دین اسلام را دین حق میداند. امام رضا الله با اهل ادیان گوناگون سخن می گوید و با استدلال و دلیل حق بودن اسلام و باطل بودن ادیان دیگر را نشان می دهد که به خاطر پرهیز از طولانی شدن آن را ذکر نمیکنیم و تنها به یک فرمایش از ایشان اشاره میکنیم امام رضا یکی از ارکان اسلام را شهادت به حق مبین بودن هر چه که حضرت محمد ﷺ آورده باشد و تصدیق آن بیان میداند(۱)(محمد بن على صدوق عيون اخبار الرضا، ج ۲، ص ۱۲۹).

۵.خاتمیت

یکی از ویژگیهای اسلام خاتمیت اسلام است و رسول اکرم ﷺ آخرین پیامبر الهی چنان که می فرماید: « ما كانَ مُحَمَّدٌ أبا أحَدٍ مِنْ رِجَالِكُمْ وَ لكِنْ رَسُولَ اللَّهِ وَ خاتَمَ النَّبِيِّين» (احزاب:۴۰). رفتار و گفتار امام رضا الله بر اساس این نکته ی مسلم و قطعی است و شواهد بسیار فراوانی بر این نکته دلالت دارد که تنها به مواردی اشاره می گردد. . 

امام رضا الله در گفتگوی خود با اصحاب ملل و دینهای گوناگون بر خاتمیت اسلام پافشاری کرده و بر آن استدلال میکند نمونه یی از این گفتگو به شرح ذیل است: 

هنگامی که با رأس الجالوت گفتگو میکردند؛ از ایشان پرسیدند چه چیزی مانع شد که شما به نبوت عیسی اقرار نکردید و حال آنکه ایشان مرده را زنده میکرد و کور مادرزاد و کسی که دچار بیماری پیسی بود شفا میداد و از گل مرغی میساخت و در آن میدمید و به اذن خدا به صورت مرغ زنده درآمد؟ رأس الجالوت گفت گفته میشود انجام داد اما ما ندیده ایم». امام به ایشان فرمود: تو مگر معجزات موسی را دیده ای که باو گرویده ای؟ آیا جز این است که از اصحاب موثق حضرت موسی اخبار نقل شده است که ایشان آن کارها را انجام می داد؟» رأس الجالوت گفت همین طور است.» امام فرمود: هم چنین اخبار متواتر از کارهای حضرت عیسی و معجزات او شنیده اید چگونه موسی را تصدیق می کنید و عیسی الله را تصدیق نمی کنید؟ وی نتوانست جوابی دهد. سپس امام رضا الله فرمودند: «امر محمد و

(ص87)

آنچه که ایشان آورده و امر هر پیامبری که خدا مبعوث کرده چنین است. از نشانه های رسول اکرم این بود که یتیم فقیری بود که کار انجام میداد و چوپانی می کرد. درس نخوانده و معلم ندیده بود. با وجود این قرآنی آورد که در آن کتاب از قصص انبیاء و تاریخ آنان و تمام جزئیات زندگانی پیغمبران خود و اخبار گذشتگان و آیندگان تا روز قیامت بیان فرمود. سپس رسول اکرم از اسرار مردم و آنچه که در خانه های خود انجام می دادند خبر می داد و نشانه های فراوانی آورد که به شمارش نمی آید(١)(محمد بن علی صدوق، عیون اخبار الرضا الله ، ج 1، ص ١٤٩-١٥٠)». 

۲.امام رضا روایات فراوانی در فضیلت مدح حضرت علی الله و ائمه ا نقل می کنند و با این کار خود نه تنها خاتمیت اسلام را به خوبی روشن میکنند بلکه رهبر و رهنمای اسلام بعد از رسول اکرم را معرفی میکنند مانند این که امام رضا اله از رسول اکرم ﷺ نقل میکنند: هر کس من مولای او هستم علی مولای اوست (۲)(همان، ج ۲، ص ۵۲)».

۳.امام رضا در یک مجلس که گروهی از دانشمندان عراق و خراسان حضور داشتند دوازده آیه از قرآن کریم بر افضل بودن اهل بیت می آورند(۳)(رک همان، ج ۱، ص ۲۰۷-۲۱۷). استدلال بر اساس خاتمیت پیامبر بوده و برای جانشینی ائمه پس از رسول اکرم ﷺ استدلال می کنند.

٦. جامعیت

با توجه به خاتمیت دین اسلام این دین هر چه که به هدایت و سعادت انسان ارتباط داشته باشد بیان کرده است و هدف اصلی و نهایی که در سرتاسر قرآن و روایات وجود دارد تربیت و هدایت انسان و انسان سازی است و خبر دادن از امور دیگر لطف و عنایت خداوند متعال و اولیایش بوده است. قرآن کریم می فرماید: «وَيَوْمَ نَبْعَثُ فِي كُلِّ أُمَّةٍ شَهِيدًا عَلَيْهِم مِّنْ أَنفُسِهِمْ وَجِئْنَا بك شهِيدًا عَلَى هَؤُلاء وَنَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ تِبْيَانًا لَكُلِّ شَيْءٍ وَهُدًى وَرَحْمَةٌ وَبُشْرَى لِلْمُسْلِمِينَ» (نحل: (۸۹) به یاد آورید روزی را که در هر امتی گواهی از خودشان بر ایشان برانگیزیم و تو را بر

(ص88)

آنان گواه آوریم و ما این کتاب را که روشنگر هر چیزی است و رهنمود و رحمت و بشارت برای مسلمانان است بر تو نازل کردیم ).

در بیانات امام رضا نیز جامعیت اسلام به خوبی دیده میشود ایشان با بیان علت ها و حکمت های احکام اسلامی در ابعاد عبادی و غیر عبادی مانند معاملات ازدواج و طلاق حدود و دیات خوردنی ها و.... جامعیت اسلام و توجه اسلام به هدایت انسانها در ابعاد فردی و اجتماعی مادی و معنوی و.... نشان میدهند. 

ریان بن صلت نقل میکند به امام رضا گفتم ای پسر رسول خدا نظرتان درباره ی قرآن چیست؟ ایشان فرمودند سخن خداست که از آن تجاوز نکنید و هدایت را در غیر آن طلب نکنید که در آن صورت گمراه میشوید(۱)(محمد بن على صدوق عيون اخبار الرضا الله ، ج ۲، ص ٦٢ )». این روایت نشان میدهد قرآن که از ارکان اسلام است. در بعد هدایت جامعیت دارد.

۷.جهان شمول بودن

دین اسلام دین جهان شمول است و اختصاص به مردم و زمان خاصی ندارد. هم چنان که قرآن کریم میفرماید: «إِنْ هُوَ إِلَّا ذِكْرٌ لِّلْعَالَمِينَ (ص: ۸۷) از این آیه استفاده می شود که قرآن برای همه ی جهانیان و گروهها و امتهای گوناگون پند است و اختصاص به قومی ندارد(۲)(سید محمد حسین طباطايي الميزان في تفسير القرآن، ج ۱۷، ص ۳۹۸). رفتار و گفتار امام رضا الله نشان میدهد که ایشان اسلام را دینی جهان شمول می دانند. دعوت علمای اهل کتاب و غیر مسلمانان به اسلام در این راستاست. افزون بر آن شواهد فراوانی وجود دارد که برخی از آنها عبارتند از:

۱. یاسر خادم نقل میکند روزی مأمون خدمت امام رفت و با خود نامه ی بزرگی همراه داشت در حضور امام نشست و نامه را برای امام خواند که درباره ی فتح برخی از روستاهای کابل بود. در آن نامه آمده بود که ما روستای چنین و چنین و... را فتح کردیم هنگامی که خواندن نامه پایان یافت امام به مأمون فرمودند فتح روستایی از روستاهای شرک تو را خرسند ساخته است؟

(ص89)

مأمون گفت: آیا این خبر خوشحالی ندارد؟ امام فرمودند: ای امیر مومنان(۱)(تعبیر امیر المومنین از جانب امام رضا نسبت به مأمون از مظلومیت امام رضا و ناچاری ایشان درکاربرد این لقب دلالت دارد و مظلومیت ایشان را می رساند.)! نسبت به امت محمد و در حکومتی که خدا به تو داده است و تو را برگزیده است پرهیزگار باش تو امور مسلمانان را ضایع ساخته و آن را به غیر خود سپرده ای که در آنان به غیر حکم خدا حکم میکند ... روزگاری بر مظلوم میآید که به سختی میگذراند و وی از تأمین مخارج زندگی ناتوان است و کسی را نمی یابد که شکایت نزد او و نزد تو برد(۲)(محمد بن على صدوق عيون اخبار الرضا ل ، ج ۲، ص ۱۷۰).....

 بر اساس این روایت امام رضا الله فتح کشورهای دیگر و افزودن به جامعه ی اسلامی را تأیید میکند و جهان شمول بودن اسلام را تصدیق میکند آنچه که سبب ناراحتی امام میشود توجه نکردن مأمون به وظیفه ی خویش به عنوان حاکم اسلامی است که باید عدالت اجتماعی را رعایت کند و مشکلات اقتصادی مسلمانان را برطرف کند نه این که کشورگشایی کند و قلمرو جغرافیایی کشور اسلام را اضافه کند بدون این که محتوای اسلام و جوهر دین که عدالت است رعایت شود.

۲.امام رضا با عمران صابی صابئی) که از متکلمان مهم و غیر مسلمان بود درباره ی خداوند متعال و صفات وی گفتگو میکند عمران صابی پس از گفتگو با امام الله شهادتین گفته و اسلام می آورد و مورد عنایت خاص امام رضا قرار می گیرد(۳)(محمد بن علی صدوق، عیون اخبار الرضا ل ، ج ۱، ص ١٥٠-١٥٨).

 ۸.برخورداری از معجزه ی جاوید

به نظر امام رضا القرآن معجزه ی جاوید است. برخی از سخنان ایشان در این باره به این شرح است: 

۱. قرآن ریسمان محکم خداوند و دستگیره ی استوار و راه روشن و مستقیم اوست که انسان را به بهشت می رساند و از آتش نجات میدهد و بر اثر زمانها کهنه نمیشود و ارزش آن کاسته نمیشود زیرا خداوند آن را برای زمان خاصی قرار نداده است بلکه دلیل برهان و حجت برای هر

(ص90)

انسان است، «لا يَأْتِيهِ الْباطِلُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ لأنه تنزِيلٌ مِنْ حَكِيمٍ حَمِيدٌ» (فصلت: ۴۲) باطل از پیش آن و از پس آن در حال و آینده بدان راه نیابد که فرو فرستاده یی است از سوی [خدای) با حکمت و ستوده(۱)(همان، ج ۲ ص ۱۳۷ ).

۲. امام رضا از پدرشان امام موسی بن جعفر نقل میکنند مردی از امام صادق پرسید: چرا قرآن در اثر نشر و درس چیزی جز شادابی و تازگی نمی افزاید؟ امام صادق فرمود: به خاطر آن که خداوند قرآن را برای زمان خاصی و مردم خاصی قرار نداده است. قرآن تا روز قیامت تازه و برای هر گروهی تازه و شاداب است(۲)(همان، ج ۲ ص ۹۳).»

۳. امام رضا یکی از ارکان اسلام را تصدیق نمودن قرآن کریم و ویژگیهای آن از قبیل مهیمن بودن آن بر کتابهای پیشین حق بودن آن از آغاز تا پایان وجود محکم و متشابه و.... بیان میدارد و به ناتوانی هر یک از مخلوقات از آوردن مانند آن تصریح می کند(۳)(همان، ج ۲، ص ۱۲۹ ). 

۴. امام رضا دلیل وجوب قرائت قرآن در نماز را جلوگیری از ترک شدن و از بین رفتن آن و حفظ شدن آن بیان میکنند(۴)(محمد بن على صد و قعلل الشرايع، ج ۱، ص ۲۶۰ همو، عيون اخبار الرضا له، ج ۲، ص ۱۱۳).

۹. جمع میان زندگی دنیوی و اخروی

در قرآن کریم و روایات اهل بیت به جمع میان زندگی دنیوی و اخروی سفارش شده و از پرداختن صرف به یکی از آنها بازداشته شده است. هم چنان که می فرماید: «وَ مِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ ربَّنا آتنا في الدُّنْيا حَسَنَةً وَ فِي الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَقِنا عَذابَ النَّارِ» (بقره: ۲۰۱).

گفتار و روش زندگی امام رضا الله جمع میان زندگی دنیوی و اخروی بوده است. شواهد فراوانی از امام رضا وجود دارد که به نمونه هایی اشاره میشود.

۱. امام رضا هنگامی که طواف مینمودند در برابر رکن یمانی ایستادند و دستهای خود را بلند نموده و دعا کردند. در این دعا به خدای متعال عرض نمودند ای رحمن و رحیم دنیا و

(ص91)

آخرت! بر محمد و خاندانش درود فرست و به ما عافیت پایداری ،عافیت تمام عافیت و شکر عافیت در دنیا و آخرت روزی فرما ای مهربانترین مهربانان (۱)(همو، عیون اخبار الرضا، ج ۲، ص ۱۹).»

۲.جمعی از صوفیه در خراسان بر امام وارد شدند و گفتند خلیفه ی عباسی خاندان شما و از میان آنها شما را برگزیده تا مقام ولایت و خلافت را به شما واگذار کند که شایستگی آن را دارید ولی امت اسلامی نیازمند به رهبری است که لباس خشن بپوشد و غذای ناگوار تناول کند و بر دراز گوش سوار شود و بیماران را عیادت نماید حضرت تا آن وقت تکیه داده بودند و با شنیدن این سخن دو زانو نشست و فرمود: «یوسف پیامبر بود در حالی که لباسهای زیبا و زربفت میپوشید و بر متکای خاندان فرعون تکیه میزد و حکومت میکرد رهبری شایسته به آن نیست که شما گمان کرده اید بلکه تنها از امام عدالت و دادگستری خواسته میشود. هنگامی که سخن گوید راست بگوید و هنگامی که حکم کند عدالت را رعایت کند و هنگامی که وعده داد به وعده وفا نماید. خداوند لباس و غذای را بر کسی حرام نکرده است و آن گاه این آیه را تلاوت فرمود: "قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللَّهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَالطَّيِّبَاتِ مِنَ الرِّزْق (اعراف: ۳۲) بگو چه کسی حرام کرده است زینتهایی را که خداوند برای بندگان خود قرار داده و رزق نیکو را؟(۲)(علی ابن ابي الفتح اربلی، کشف الغمة، ج ۳، ص ۱۰۳ )

۱۰. اجتماعی بودن

دین اسلام دین اجتماعی است و آشنایی اندک با آموزه های اسلامی آن را به خوبی نشان می دهد. پیامبر اکرم میفرمایند: در امت من رهبانیت و گوشه گیری وجود ندارد(۳)(محمد بن علی صدوق، الخصال، ص ۱۳۸).»

 هنگامی که عثمان بن مظعون بر اثر وفات فرزندش گوشه یی از خانه خود را مسجد قرار ساخته بود و همواره در آن مشغول عبادت بود پیامبر اکرم به ایشان فرمودند: «ای عثمان خداوند تبارک و تعالی بر ما رهبانیت را ننوشته است رهبانیت امت من تنها در جهاد در راه خداست(۴)(همو، الامالی، ص ۱۲۳).»

(ص92)

امام رضا نیز در رفتار و گفتار به اجتماعی بودن اسلام تأکید نموده و با گوشه نشینی مخالفت کرده و همواره با رفتار و گفتار خود اسلام را دین اجتماعی معرفی نموده است. شواهد فراوانی بر این نکته وجود دارد که تنها به نمونه های اندکی اشاره میشود. 

۱. یاسر خادم امام رضا الله نقل میکند هنگامی که مجلس خصوصی می شد، امام رضا همه ی خدمتکاران خود کوچک و بزرگ را جمع میکرد و با آنان گفتگو میکرد و هنگامی بر سفره غذا می نشست همه خدمتکاران خود کوچک و بزرگ حتی نگهبان و حجامت کننده را سر سفره خود می نشاند(۱)(همو، عيون اخبار الرضا، ج ۲، ص ۱۷۰).»

۲. امام رضا در پشت عهدنامه ی مأمون به ایشان به خط خویش چنین نوشتند: «... با خدای خود عهد بسته ام که اگر رهبری مسلمانان را به دستم دهد نسبت به همه ی مسلمانان به ویژه با بنی عباس بر اساس اطاعت خدا و رسولش رفتار کنم و هرگز خونی را نریزم و مال و ناموس مردم را حفظ کنم مگر کسی را که حدود خداوند خون وی را بریزد و واجبات خداوند خون او را مباح شمارد و به اندازه ی کفایت و توانایی خود کوشش خواهم کرد و با نفس خود پیمان محکمی بستم که خداوند از من نسبت به آن سؤال خواهد کرد. خداوند عزوجل می فرماید: و أوْفُوا بِالْعَهْدِ إِنَّ الْعَهْدَ كَانَ مَسْؤُلا" (اسراء: ۳۴) به پیمانها وفا کنید که خداوند از پیمانها بازخواست میکند(۲)(علی ابن ابي الفتح اربلی، کشف الغمة، ج ۳، ص ۱۲۸-۱۳۹ )...»

امام با ذکر این سخنان بعد اجتماعی دین و هم چنین رفتار و عدالت اجتماعی خود نسبت به عموم مسلمانان و بنی عباس را بیان میدارند و هم معیار آن را دستورات الهی و سنت رسول الله ذکر میکنند. هم چنان که جد بزرگوارشان امیر المومنین علی در شورای شش نفری برای تعیین خلیفه معیار کار خویش را کتاب خدا و سنت رسول خدا ذکر کردند و به هیچ وجه عمل به سیره شیخین را نپذیرفتند(۳)(سید شهاب الدین مرعشی نجفی شرح إحقاق الحق، ج ۱۸، ص ۵.). گویا امام میخواستند رفتار خلفای بنی عباس را زیر سؤال برند.

(ص93)

۳.امام رضا یکی از دلایل وجوب زکات را تأمین روزی فقیران بیان کرده و فایده ی زکات را رأفت و رحمت بر کسانی که ضعف مالی دارند توجه کردن به نیازمندان، تشویق به یاری ساختن آنها و تقویت فقیران بیان میکنند(۱)(محمد بن علی صدوق، علل الشرایع، ج ۲، ص ٣٦٩، همو، عيون اخبار الرضا الله ، ج ۲، ص ٩٦)

 ۴. بر اساس روایت محمد بن سنان امام رضا الله علت حرمت فرار از جنگ را(۲)(بر اساس آیه کریمه و يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذا لَقِيتُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا زحفاً فَلا تُوَلُّوهُمُ الأخبار» (انفال: ۱۵) فرار از جنگ حرام است.) این طور می فرمایند: خدا فرار از جنگ در راه او را حرام شمرده است زیرا در آن سستی در دین و سبک شمردن دستور پیامبران و امامان عادل است و نیز فرار از جنگ سبب ترک یاری آنها بر دشمنان و عقوبت برای آنهاست به خاطر انکار آنچه را به سوی او دعوت کرده اند از قبیل اقرار به ربوبیت و آشکار ساختن عدالت و ترک جور و از بین بردن فساد به علاوه این کار به دشمن جرأت می دهد که به مسلمین حمله کند و اعمال فسادی مانند قتل و گرفتن اسیر و ابطال دین خدای عزوجل و فسادهای دیگری انجام دهد(۳)(محمد بن على صدوق عيون أخبار الرضا ل ، ج ۲، ص ۹۹).

 ۵. امام رضا در بیان فواید نماز جماعت به امکان شهادت دادن مسلمانها به اسلام یکدیگر اشاره نموده یاری کردن مسلمانان در نیکی و تقوی و بازداشتن از بسیاری از گناهان از برکات نماز جماعت یاد میکنند(۴)(همو، علل الشرايع، ج ۱، ص ٢٦٢).

۱۱. آسانی و سماحت

دین اسلام بر اساس سهولت و آسانی بنا شده است و احکامی که موجب سختی و رنج در آن شود، وجود ندارد قرآن کریم می فرماید: « يُرِيدُ اللهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْر» (بقره: ۱۸۵) زن عثمان بن مظعون خدمت پیامبر اکرم میآید و به ایشان عرض میکند عثمان روز را روزه گرفته و شب عبادت میکند پیامبر اکرم خشگمین شد در حالی که کفش هایش در دستش بود بیرون آمد و پیش عثمان رفت عثمان مشغول نماز بود و هنگامی رسول اکرم ﷺ

(ص94)

را دید برگشت پیامبر اکرم به ایشان فرمود: ای عثمان خداوند متعال مرا به رهبانیت نفرستاده است لکن مرا به دین حنیف آسان مبعوث کرده است لکن بعثني بالحنفية السهلة السمحة روزه میگیرم نماز میخوانم و خانواده ام را لمس میکنم پس هر کس فطرت مرا دوست دارد به سنت من رفتار کند و از سنت من نکاح است(۱)(محمد بن يعقوب كليني، الكافي، ج 5، ص ٤٩٤.). »

در روایات امام رضا شواهد فراوانی از آسانی دین اسلام و مقررات آن وجود دارد که تنها به گوشه یی از آنها اشاره میشود.

۱. امام رضا در علت لزوم وضو در بول و غایط و لزوم غسل در جنابت می فرمایند: «علت تخفیف در بول و غایط این است که بول و غایط نسبت به جنابت بیشتر و با دوام تر است. خدای متعال در بول و غایط به وضو راضی شده است به خاطر زیادی و مشقت آن و آمدن آن بدون اراده و بدون شهوت در حالی که جنابت جز با لذت بردن و تحمل مشقت بر خود واقع نمی شود(۲)(محمد بن على صدوقعلل الشرایع، ج ۱، ص ۲۸۱).»

۲.امام رضا دلیل پراکنده شدن وقت نمازهای نافله در زوال خورشید پس از مغرب و سحر را آسان نمودن به جا آمدن آنها بیان میدارند(۳)(همان، ج ۱، ص ٢٤٦.).

امام رضا دلیل یک بار واجب بودن حج را این گونه بیان میکنند که خداوند عزوجل واجبات را بر فردی که دارای کمترین توان است قرار داده است هم چنان که می فرماید: فما اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدَى (٤)(بقره، ١٩٦)" پس آنچه از قربانی میسر است که منظور از آن گوسفند است تا قوی و ضعیف از عهده ی آن برآید و از جمله ی آن واجبات حجی است که یک بار واجب شده است. سپس کسانی را که توان دارند به اندازه ی توانشان تشویق نموده است(۵)(محمد بن على صدوق، علل الشرایع، ج ۱، ص ۲۷۳ ).»

(ص95)

۴. امام رضا دلیل وجوب یک ماه روزه در رمضان نه کمتر و نه بیشتر را این گونه بیان می کنند در این ماه نیروی عبادت برای قوی و ضعیف وجود دارد و خداوند واجبات را تنها بر میدهد و کسانی که نیرومندند به فضیلت آن تشویق میکند و اگر آنان با کمتر از یک ماه اصلاح میشدند روزه را کمتر مینمود و اگر به بیش از یک ماه نیاز داشتند، روزه را بیش از غالب ترین چیزها و بیشتر افراد قوی واجب میکند سپس به کسانی که ضعیف هستند، اجازه یک ماه برای آنان افزایش میداد(۱)(محمد بن على صدوق، عيون اخبار الرضا، ج ۲، ص ۱۲۳).»

۵. یکی از قانونهای اسلام ازدواج است و ازدواج یک مرد با چهار زن جایز میباشد. یکی از دلایل اصلی آن فراوانی زنان نسبت به مردان است و اگر ازدواج یک مرد تنها با یک زن جایز بود موجب سختی برای زنان بی شوهر فساد آنها و آثار دیگر میشد امام رضا الله می فرمایند: یکی از علل و اسرار حلال بودن چهار زن برای یک مرد آن است که تعداد زنان از مردان بیشتر میباشد چنانچه حق تعالی در قرآن میفرماید: " فَانكِحُوا ما طاب لَكُمْ مِنَ النِّسَاءِ مَثْنَى وَثُلاثَ و رباع " (نساء: (۳) نکاح کنید با زنانی که برای شما حلال هستند و آنها را به ازدواج خود در آورید دوتا و دوتا و سه تا و سه تا؛ تقدیر آیه این است که اگر خواستید با دوتا و در صورتی که بخواهید با سه تا و چهار تا از زنان اهل ایمان ازدواج کنید و با این تقدیر حق عز وجل غنی و فقیر را در توسعه قرار داده و در نتیجه مرد میتواند به مقدار توان و طاقتش اقدام به ازدواج کند(۲)(همو، علل الشرايع، ج ۲، ص ٥٠٤. ).»

البته باید توجه داشت که جواز ازدواج مرد با چهار زن شروطی دارد و مهمترین شرط آن رعایت عدالت است هم چنان که می فرماید: «وَ لَنْ تَسْتَطِيعُوا أَن تَعْدِلُوا بَيْنَ النِّسَاءِ وَ لَوْ حَرَضْتُمْ فَلَا تَمِيلُوا كُلَّ الْمَيْلِ فَتَذَرُوها كَالْمُعَلَّقَة وَ إِنْ تُصْلِحُوا وَتَتَّقُوا فَإِنَّ اللَّهَ كَانَ غَفُوراً رَحِيماً» (نساء:۱۲۹) و هرگز نتوانید میان زنان به عدالت رفتار کنید هر چند بسیار خواستار آن باشید، پس یک سر به یکی روی نیاورید و از یکی روی مگردانید که او را چون آویخته واگذارید یعنی بلا تکلیف که نه بیوه باشد و نه شوهردار - و اگر آشتی و سازش نمایید و پرهیزگاری کنید همانا خدا آمرزگار و مهربان است.

(ص96)

۶.امام رضا در پاسخ به این پرسش که «چرا مهر بر مردان واجب بوده ولی بر زنان دادن مهر به مردان واجب نیست فرمودند بر مردان هزینه ی اداره ی زنان واجب است چه آن که زن نفس خود را فروخته و مرد مشتری آن است و بدون شک بیع بدون ثمن نبوده و اساسا خرید بدون پرداخت ثمن تحقق نمی یابد از این گذشته زنان از معامله و تجارت ممنوع هستند به همین خاطر پرداخت ثمن و مهر مشروع نمیباشد. از این بیان بگذریم علتهای بسیاری وجود دارد که مهر بر مرد واجب بوده نه بر زن (۱)(همو، علل الشرايع، ج ۲، ص ٥٠١ ).»

۷.امام رضا در بیان دلیل این که ارث زن نصف ارث مرد است هم چنان که يُوصِيكُم اللهُ فِي أَوْلادِكُمْ لِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الأنثيين» (نساء: (۱۱) خدا شما را در باره ی فرزندانتان سفارش می کند بهره پسر بهره دو دختر باشد بدان تصریح می کند می فرمایند:

زن هنگامی که ازدواج میکند چیزی میگیرد و مرد میدهد به همین خاطر به مردان بیش از زنان داده میشود علت دیگر آن است که زن عیال مرد به شمار میرود و مرد باید نیازهای او را تأمین کند در صورتی که زن وظیفه ی تأمین نفقه ی مرد را ندارد هر چند مرد نیازمند باشد.» سپس به این آیه کریمه استدلال میکنند «الرِّجالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّسَاءِ بِمَا فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ وَ بِمَا أَنفَقُوا مِنْ أموالهم» (نساء: ۳۴) مردان بر زنان کارگزاران و سرپرستانند از آن روی که خدا برخی از ایشان را بر برخی فزونی و برتری داده و بدان سبب که از مالهای خویش هزینه می کنند(۲)(محمد بن على صدوق، من لا يحضره الفقيه، ج 4، ص ٣٥٠.).

۱۲. نداشتن احکام زیان آور

آموزه ها و مقررات اسلام مایه ی ضرر و زیان افراد نیست و حفظ و تامین منافع مادی و معنوی انسانها به ویژه مسلمانان در آن لحاظ شده است. داشتن این ویژگی اقتضای حکمت و رحمت الهی است. از رسول اکرم ﷺ نقل شده است که در اسلام ضرر و ضراری وجود ندارد و اسلام به مسلمان خیر را افزایش میدهد و بدی را افزایش نمیدهد(۳)(محمد بن حسن حر عاملی، وسائل الشيعة، ج ٢٦، ص ١٤).

(ص97)

امام رضا نیز در سخنان خویش به این نکته اشاره کرده اند که برخی عبارتند از:

 ۱ .امام رضا علت حرام بودن ربا را ضرر رساندن آن بیان میکنند و می فرمایند: «خداوند ربا را نهی کرده زیرا در آن فاسد شدن اموال است؛ چرا که انسان هنگامی که یک درهم را در برابر دو در هم بخرد ثمن در هم در هم است و ثمن دیگر باطل است و خرید ربا در هر حال به ضرر فروشنده و خریدار است. از این رو خداوند تبارک و تعالی ربا را حرام کرده به خاطر فساد اموال هم چنان که دادن مال سفیه به او را ممنوع ساخته است به خاطر آنکه از فاسد ساختن سفیه نسبت به آن مال ترس وجود دارد تا آنکه رشد او فهمیده شود..... علت حرام شدن ربای نسیه یی به خاطر رفتن معروف و تلف شدن اموال و رغبت مردم در سود و ترک کردن قرض و فرض و کارهای نیک است و اینها موجب فساد و ظلم و از بین رفتن اموال میشود(۱)(محمد بن علی صدوق، عیون اخبار الرضا الله ، ج ۲، ص ۱۰۰-۱۰۱). »

۲. امام رضا دلیل حرام بودن مردار و خون را فاسد شدن بدن و آفت بیان میکنند. ایشان حکمت حرام بودن دزدی را این گونه بیان میکنند(۲)(همان، ج ۲، ص ۱۰۱).»

۳. اگر دزدی مباح بود، سبب فاسد شدن اموال و کشتن جانها میشد و دزدی موجب قتل درگیری حسد بردن به یکدیگر میشود و سبب میشود که خرید و فروش و کارها ترک شود(۳)(محمد بن على صدوق عيون اخبار الرضا ، ج ۲، ص ١٠٤).

۴. امام رضا درباره ی نگاه به زنان و دلیل حرمت آن میفرمایند «نگاه به زنان مستور و بانوان شوهردار و غیر ایشان حرام است؛ زیرا این نگاه مرد را تهییج و تحریک کرده و تهییج شخص را به فساد و چیزی که حلال و پسندیده نیست میکشاند و هم چنین است حکم غیر مو که نگاه مرد به آنها حلال نیست مگر در موردی که حق تعالی در قرآن آن را استثنا کرده و فرموده است: " وَ الْقَواعِدُ مِنَ النِّسَاءِ اللَّاتِي لا يَرْجُونَ نِكَاحاً فَلَيْسَ عَلَيْهِنَّ جُنَاحٌ أَنْ يَضَعْنَ ثِيَابَهُن (نور: ۶۰) و بازنشتسگان از زنان که امید زناشویی ندارند بر آنان باکی و گناهی نیست که

(ص98)

جامه های چادرهای خویش فرونهند غیر از روسری را(۱)(منظور امام این است که زنان سالخورده می توانند چادر سر نکنند) و اشکالی ندارد که به موهای مانند این زنان نگاه شود(۲)(همو، علل الشرايع، ج ۲، ص ٥٦٤.).

۵. امام رضا له درباره ی فلسفه ی حرمت تهمت ناروا به زنان عفیف فرمودند: «خداوند عزوجل نسبت ناروا به زنان عفیف را حرام کرده زیرا در آن مفاسدی وجود دارد از قبیل فساد و تباه شدن نسبتها نفی کردن فرزند از بین رفتن مواریث ترک تربیت فرزند نابود شدن معارف و فسادها و شرور و علتهای دیگری که جملگی موجب فساد مخلوق میشود(۳)(همو، علل الشرايع، ج ۲، ص ٤٨٠ ).»

۱۳. سخت گیری در حقوق انسانها

در دین اسلام انسانها حقوقی دارند و اسلام حقوق انسانها را محترم شمرده و بر رعایت آنها پا فشاری می کند امام رضا الله نیز در رفتار و گفتار خویش به این نکته توجه داشته و بر أن تأکید ورزیده اند. برخی از حقوق و روایات متناسب با آن به این شرح است:

۱. حق آزادی

همه ی انسانها حق آزادی دارند و در روایات امام رضا الله بدان اشاره شده است که برخی از آنها عبارتند از:

۱. زکریا از یاران امام گوید: از امام رضا پرسیدم که مردی از اهل ذمه غیر مسلمانان ساکن در کشورهای اسلامی که به فقر و گرسنگی مبتلا شده بود فرزندش را آورد و گفت: فرزندم مال تو او را خوراک بده و او برده ی تو باشد امام الله فرمود: (انسان) آزاد خریده و فروخته نمیشود این کار شایسته ی تو نیست این کار درباره ی ذمیان نیز روا نمی باشد(۴)(محمد بن حسن طوسی، تهذيب الاحكام، ج ۷، ص ۷۷؛ همو، الاستبصار فيما اختلف من الاخبار، ج ۳، ص )».

(ص99)

۲.اباصلت گوید: به امام رضا گفتم ای فرزند رسول خدا این موضوع چیست که مردم از شما نقل میکنند؟ امام فرمود: چه موضوعی؟ گفتم می گویند شما ادعا می کنید که مردمان بندگان شمایند. امام گفت: خداوندا (تو) که آفریدگار آسمانها و زمینی و از پنهان و پیدا آگاهی تو خود گواهی که من هیچ گاه چنین سخن نگفته ام و از هیچ یک از پدرانم نیز نشنیده ام که چنین گفته باشند تو به ظلم هایی که از این امت بر ما رفته است آگاهی و این تهمت نیز از آنهاست. سپس به من رو کرد و فرمود اگر همه ی مردم بنده ما باشند همان طوری که از جانب ما ادعا کرده اند پس ما آنها را از چه کسی میخریم؟ گفتم: ای فرزند رسول خدا راست فرمودید. سپس فرمود: ای عبد السلام آیا تو ولایتی را که خدا برای ما واجب کرده است انکار میکنی هم چنان که غیر تو انکار میکند؟ گفتم پناه بر خدا بلکه من به ولایت شما اقرار دارم(۱)( محمد بن على صدوق عيون اخبار الرضا الله ، ج ۲، ص ۱۷۹ ).»

۲. حق حیات

همه انسانها حق حیات دارند و اسلام کشتن انسان را جایز نمیشمارد که در روایات امام رضا الله بدان اشاره شده است. برخی از آنها عبارتند از: ۱.امام رضا الله با اشاره به حرام بودن کشتن انسان دلیل آن را این گونه بیان میکنند: «اگر کشتن حلال میشد انسانها همدیگر را میکشتند و تدبیر از بین میرفت (۲)(همو، علل الشرایع، ج ۲، ص ٤٧٨؛ همو، عيون اخبار الرضا الله، ج ۲، ص ۹۸. ).»

۲.امام رضا دلیل لزوم چهار شاهد در زنا شدت حد محصن(۳)(محصن مرد یا زنی است که دارای همسر است.)  بیان کرده و علت آن را کشتن بیان میکند و میفرماید شهادت در زنا دو برابر و شدید است زیرا در آن اثبات زنا با چهار شاهد کشتن و رفتن نسب فرزند و از بین رفتن میراث وجود دارد(۴)(محمد بن علی صدوق، علل الشرایع، ج ۲، ص ۵۱۰؛ همو، عيون اخبار الرضا، ج ۱، ص ۱۰۳).»

۳.امام رضا درباره علت قسامه که پنجاه مرد قسم بخورند این گونه بیان می فرمایند: علت قسامه(۱)(قسامه آن است که هنگام تهمت ،کشتن تعداد معینی پنجاه نفر بر انجام قتل یا نفی آن قسم بخورند) احتیاط سختگیری و شدید گرفتن است تا خون یک مسلمان بیجا ریخته نشود(۲)(محمد بن علی صدوق، علل الشرایع، ج ۲، ص ٥٤٢ همو عيون اخبار الرضا، ج ۱، ص ۱۰۳).»

(ص100)

۳.حق مالکیت

همه ی انسانها نسبت به اموال خود حق مالکیت دارند و اسلام اموال آنها را محترم شمرده و تصرف در اموال دیگران را نادرست و گاهی شایسته حد میداند در روایات امام رضا نیز بدان اشاره شده است که برخی از آنها عبارتند از:

 ۱. امام رضا با اشاره به حرام بودن غصب اموال و گرفتن آنها از راه غیر حلال دلیل آن را این گونه بیان میکنند در غصب انواع فساد وجود دارد و فساد حرام است زیرا موجب از بین رفتن و فسادهای دیگر میشود(۳)(محمد بن على صدوق عيون اخبار الرضا الله، ج ۱، ص ۱۰۳). »

۲.ایشان دلیل قطع نمودن دست دزد این گونه بیان میکنند دست برترین و مفیدترین عضو انسان است و خداوند متعال قطع دست را عبرت برای انسانها قرار داده است تا اموال را از راه حرام آن طلب نکنند و نیز بیشترین عضوی که به طور مستقیم با آن دزدی صورت می گیرد دست است(۴)(همان).»

نتیجه گیری

از مطالبی که بیان شد امور ذیل روشن گردید اسلام در لغت به معنای انقیاد و گردن نهادن است و در اصطلاح به معنای دین رسول اکرم است.

ارکان اسلام از دیدگاه امام رضا الله شهادت به توحید، نبوت و ولایت است. اعتقاد به جبر و تشبیه از دیدگاه امام رضا عامل خروج از اسلام است. از دیدگاه امام رضا پایداری اسلام به دو امر اساسی قرآن و اهل بیت وابسته است.

(ص101)

۵.از دیدگاه امام رضا امامت و ولایت در اسلام نقش اساسی دارد و حفظ اسلام اجرای احکام و مقررات اسلام حفظ کشورهای اسلام و .... بدان وابسته است. 

۶. از دیدگاه امام رضا آینده اسلام با ظهور حضرت مهدی (عج) در آخر الزمان خواهد بود و ایشان اسلام را در پهنه ی گیتی گسترش خواهد داد. برخی از ویژگیهای مهم اسلام از دیدگاه امام رضا له عبارتند از: 

۱ فطری بودن ۲ عقلانی بودن ۳ ترغیب به علم و تعقل ۴ حق بودن ۵ خاتمیت ۶ جامعیت ۷ جهان شمول بودن ۸برخورداری از معجزه ی جاوید ۹ جمع میان زندگی دنیوی و اخروی ۱۰ اجتماعی بودن ۱۱ آسانی و سهولت ۱۲ نداشتن احکام زیان آور ۱۳ سخت گیری در حقوق انسانها.

(ص102)