تقوای امام

امام رضا در برابر شر و بدیها و بدبختیها، خود نگهدار بود. از این رو تقوا را بهترین وسیله برای نجات خویش از عذاب پروردگار می دانست. هم خود اهل تقوا بود و هم تلاش می کرد تا دیگران را به تقوا وادار سازد.

تاریخ آن حضرت را پرهیزکاری بیمانند می خواند. از این رو، چنین نقل شده است که:

 مأمون رجاء بن ابی ضحاک را از مرو به مدینه فرستاد، تا امام را از مدینه به ایران آورد، رجاء در طول سفر خود همراه امام بود. برخی از مدارک تاریخی نشان میدهد که مأمون او را به عنوان مأموری برای نظارت بر کارهای امام فرستاده بود. او در گزارش خود به مأمون درباره حضرت رضا چنین گفت: 

به خدا سوگند مردی از او پرهیز کارتر ندیده ام و فردی را نمی شناسم که بیش از او به یاد خدا باشد. (۱)(عيون اخبار الرضا ۲۰۲٫۲)

دیگران که درباره آن حضرت سخن میگفتند به این نکته عنایت داشتند که او فردی مراقب خود بود کم سخن میگفت که این خود جلوه ای از تقوا و حفظ خود از لغزش است(۱)( بحار الانوار ۹۰٫۴۹). 

آری آن بزرگوار چنین میاندیشید که تقوا سبب شرافت و آبرومندی است آن کس که در زندگی خود با تقوا باشد می تواند صاحب عزت و آبرو شود از این رو امام خود نگهداری در برابر گناهان و لغزشها و رفعت شأن خود را در گرو اطاعت از پروردگار می دانست()(عيون اخبار الرضا ۲۲۶٫۲). و می فرمود:

۳ شرافت خویش و پدرانش در سایه تقوا و عبادت می باشد. (۳)(بحار الانوار ۹۵٫۴۹؛ حلية الابرار ۳۶۷٫۲ )

قدرت روحی و توکل امام

 رضا دارای قدرت روحی و توکل بود، از این رو در بیان حق با امکاناتی که در آن روزگار در اختیار داشت از کسی پروا نمی کرد. این ویژگی به سبب توکلی بود که آن حضرت به خداوند داشت.

زیرا همواره او را از سوی هارون الرشید خلیفه جنایتکار عباسی بر حذر می داشتند و به آن بزرگوار یادآور می شدند که وی فردی خطرناک است درباره پدرت چنین و چنان کرده است ولی امام با توکلی که داشت می فرمود هر چه می خواهد انجام دهد او بر من سلطه و راهی نخواهد یافت .(۴)(اصول کافی ۴۸۷٫۱)

 در یکی دیگر از پاسخهای آن حضرت چنین می خوانیم.

اگر ابوجهل توانست مویی از سر پیامبر کم کند، هارون هم خواهد توانست به من زبان رساند. (۱)( بحار الانوار ۱۰۰٫۴۹ سفينة البحار ۲۳۵٫۲؛ انوار البهیه ۱۰۷ )

آری آن بزرگوار از قدرت مخوف عباسیان وحشتی نداشت و در برابر بزرگان آنها حقایق را بیان میکرد بدین سبب توطئه های بسیاری علیه آن حضرت طراحی شد به گونه ای که خاندان برمکی نیز درباره پیدا کردن سند و مدرکی علیه وی بر آمدند تا امام را از میان بردارند و کسی از خاندان علی الله نتواند ابراز وجود نماید. اما آن نقشه ها نیز نتوانست آن بزرگوار را از یاد و ذکر پروردگار باز دارد.

(ص50-52)

جلوه های عبودیت و بندگی امام رضا

پیشوایان دینی به ویژه حضرت رضا به جنبه های عبودیت توجهی خاص داشت به گونه ای که هر کمالی را از این رهگذر به دست آورده است. از این رو در این قسمت جلوه های عبودیت و بندگی آن حضرت را در آینه روایات و نقلهای تاریخی یاد میکنیم که به گونه ای فهرست و خلاصه عبارتند از: 

-شبها کم میخوابید و بیشتر شب را به عبادت سپری میکرد. 

-بسیاری از روزها را روزه داشت و به ویژه روزهای اول نیمه و آخر هر ماه را روزه میگرفت و می فرمود: «ذلِكَ صَوْمُ الدَّهْرِ»؛ اگر کسی این چند روز را روزه گیرد به شخصی ماند که تمام عمر، روزه بوده است.

-سجده هایش بسیار طولانی بود به گونه ای که پس از نماز صبح در برابر حضرت حق به خاک می افتاد تا دمیدن آفتاب صبحگاهی همچنان در سجده بود.

-قرآن بسیار تلاوت میکرد و انس امام الله با قرآن چنان بود که جز از قرآن نمیگفت پاسخ او به پرسشی از قرآن بود. تمثیلهای او نیز برگرفته از قرآن بود.

-هنگامی که در بستر خواب قرار میگرفت، به یاد خدا و تلاوت قرآن مشغول می شد. 

-در تلاوت آیات نورانی قرآن اگر به آیه ای می رسید که در آن سخن از دوزخ و کیفر الهی بود سخت میگریست و از آن به خدا پناهنده می شد.

- به نماز در اول وقت اهتمام داشت روزهایی نیز که روزه داشت هنگام افطار، نخست نماز می خواند.

-نوافل به ویژه نماز شب را حتی در سفر رها نمی کرد و چون ثلث آخر شب فرا میرسید از بستر بر میخاست، در حالی که ذکر بر لب داشت به محل وضو رفته مسواک میکرد، وضو می گرفت، آنگاه به نماز می ایستاد و هر شب علاوه بر نافله شب نماز جعفر طیار را نیز می خواند تا هنگام نماز صبح و پس از انجام فریضه صبح، به تعقیبات ادامه داده تا طلوع خورشید سجده شکر میکرد و این مرحله عبادی را به انجام می رسانید.

-همواره ذکر خدا را بر زبان داشت.

-از خدا سخت می ترسید.

-در غیر نماز نیز به مناجات با خدا، انس داشت.

-بسیاری از وقتها به خواندن نماز مشغول بود.

-رجاء بن ابی ضحاک مأمور شد تا حضرت را از مدینه به مرو همراهی کند خلیفه به وی دستور داد در تمام شبانه روز و در طول سفر همراه امام باشد.

او در پایان سفر خود چنین گفت:

به خدا سوگند! کسی را نیافتم که از او پرهیز کارتر باشد، و بیش از آن گرامی به یاد خدا و در خوف از خدا به سر برد. 

آنگاه وی به جلوه های مختلف عبادت امام نیز اشاره میکند که در این مختصر نمی گنجد. (۱)(عيون اخبار الرضا ۱۸۰٫۲؛ بحار الانوار ۹۱٫۴۹ تا ۹۸ )

نکته ای لازم به یادآوری است و باید در این راستا مورد توجه قرار گیرد این که حضور امام رضا در میدان عبادت، حضوری انزوا طلبانه نبود و عبادت و بندگی به درگاه خدا را وسیله رها کردن مسؤلیتهای اجتماعی و پرداختن به واقعیتهای زندگی قرار نداده بود بلکه آن گرامی در اوج زهد و تقوا شخصیتی سازنده و حاضر در میدانهای علمی و اجتماعی بود.

(ص145-147)