. جبر و تفويض

حسن بن على وشاء گوید از حضرت رضا پرسیدم: آیا خداوند کارها را به بندگان خود واگذاشته است؟

فرمود: خداوند عزیزتر از این است که امور را به مردم واگذارد. 

گفتم پس آنان را به انجام معاصی مجبور کرده است؟ فرمود:

اللَّهُ أَعْدَلُ وَ أَحْكَمُ مِنْ ذَلِكَ.

خداوند عادل تر و داناتر از این است.

سپس فرمود:

قَالَ اللَّهُ يَا ابْنَ آدَمَ أَنَا أَوْلَى بِحَسَنَاتِكَ مِنْكَ وَ أَنْتَ أُولَي بِسَيِّئَاتِكَ مِنِّى - عَمِلْتَ الْمَعَاصِي بِقُوَّتِيَ الَّتِي جَعَلْتُهَا فِيكَ.

خداوند متعال می فرماید ای فرزند آدم من به نیکی هایت از تو سزاوارترم و تو به گناهانت از من سزاوارتر هستی تو نافرمانی ها را با قوتی که در تو گذاشته ام انجام دادی.(ر.ک: الکافی ١٥٧:١ ٣؛ عيون اخبار الرضا ١٤٣:١ ٤٦؛ كشف الغمه ٢٨٩:٢؛ مسند الامام الرضا ١: ٣٥ - ٤٨.)

معنای جبر و تفویض

یزید بن عمر گوید در مرو به خدمت حضرت رضا رسیدم و از آن حضرت پرسیدم از امام صادق له حدیثی برای ما نقل شده که آن حضرت فرموده نه جبر است نه تفویض بلکه چیزی است بین دو امر معنای این حدیث چیست؟

فرمود:

مَنْ زَعَمَ أَنَّ اللَّهَ يَفْعَلُ أَفْعَالَنَا ثُمَّ يُعَذِّبُنَا عَلَيْهَا فَقَدْ قَالَ بِالْجَبْرِ وَ مَنْ زَعَمَ أَنَّ اللَّهَ فَوَّضَ أَمْرَ الْخَلْقِ وَ الرِّزْقِ إِلَى حُجَحِهِ فَقَدْ قال بالتفويض وَ الْقَائِلُ بِالْجَبْرِ كَافِرُ وَ الْقَائِلُ بِالتَّفْرِيض مُشْرِكٌ.

 هر کس پندارد که خداوند کارهای ما را انجام میدهد و سپس به خاطر آنها ما را عذاب میکند قائل به جبر شده و کسی که پندارد خداوند مسأله خلق و رزق و روزی دادن به مخلوقات را به امامان الام واگذار نموده است؛ قائل به تفویض شده و قائل به جبر کافر است و قائل به تفویض مشرک

عرض کردم ای زاده رسول خدا چیزی بین دو امر یعنی چه؟

فرمود:

وُجُودُ السَّبِيلِ إِلَى إِبْيَانِ مَا أُمِرُوا بِهِ وَ تَرْكِ مَا نُهُوا عَنْهُ.

 یعنی راه باز است که آنچه را خدا دستور داده انجام دهند، و آنچه را نهی فرموده ترک کنند.

 پرسیدم مگر در این مورد اعمال بندگان مشیت و اراده خداوند جاری نیست؟ فرمود:

أما الطَّاعَاتُ فَإِرَادَةُ اللَّهِ وَ مَشِيَّتُهُ فِيهَا الْأَمْرُ بِهَا وَالرِّضَا لَهَا وَ الْمُعَاوَنَةُ عَلَيْهَا وَ إِرَادَتُهُ وَ مَشِيَّتُهُ فِي الْمَعَاصِي النَّهْيُّ عَنْهَا وَ السَّحْطُ لَهَا وَ الْخِدْلَانُ عَلَيْهَا.

اما در مورد طاعات عبارت است از دستور و رضایت خداوند به آن عمل و یاری نمودن ایشان در انجام آن است و اراده و مشیت خدا در مورد معاصی عبارت از نه کردن و خشمگین بودن از آن عمل و یاری نکردن بندگان در انجام آن».

پرسیدم: آیا خداوند در مورد اعمال بندگان «قضاء» دارد؟ فرمود:

 نَعَمْ مَا مِنْ فِعْلٍ يَفْعَلُهُ الْعِبَادُ مِنْ خَيْرٍ أَوْ شَرِّ إِلَّا وَ لِلَّهِ فِيهِ قَضَاء.

«آری، هیچ فعلی را بندگان از خیر و شر انجام ندهند مگر اینکه خداوند در مورد آن کار؛ قضائی دارد.

پرسیدم معنی این قضاء چیست؟ فرمود:

الْحُكْمُ عَلَيْهِمْ بِمَا يَسْتَحِقُونَهُ . مِنَ الثَّوَابِ وَ الْعِقَابِ فِي الدُّنْيَا وَ الآخرة.

این که خداوند حکم میکند آن ثواب و عقابی که در دنیا و آخرت به خاطر اعمالشان مستحق آن هستند به ایشان داده شود.(ر.ک: عیون اخبار الرضا ١٢٤:١ ١٧؛ الاحتجاج ٤١٤:٢ ؛ روضه الواعظين: ٣٨.)