آغاز سفر

درباره مسیر حرکت کاروان امام ها به سمت «مرو» تا قبل از ایران نظرهای متفاوتی درباره عبور ایشان از دو شهر مکه» و «کوفه» وجود دارد که به اختصار به آنها می پردازیم. (قبل از خواندن این مطلب خوب به نقشه نگاه کنید. در بعضی کتب آمده است که حضرت امام رضا ابتدا به سوی مکه رفت و پس از آن سفر خود را آغاز کرد. در این روایت دو مسئله مهم وجود دارد: اول اینکه شهر مکه درست در جهت مخالف مسیر حرکت کاروان قرار داشت و فاصله «مدینه» تا «مکه ده منزل ذکر شده است. و این به آن معنی است که کاروان پس از وداع امام ، با اهل بیت و بدرقه کنندگانش در مدینه ده منزل به عقب رفته است و دوباره ده منزل برگشته و از «مدینه» راهش را ادامه داده است. نکته دیگر این است که در آن زمان گروه های شیعی متعددی بر علیه حکومت قیام کرده بودند و دو گروه معروفشان به رهبری اشخاصی به نام «دیباج» و «ابن افطس»؛ دامنه قیام خود را به «مکه» و اطراف آن کشانده بودند و بعید است که مأمون که از اکراه و اجبار امام از سفر به «مرو» خبر داشت اجازه حرکت به سمت شهر «مکه» داده باشد. «مأمون میخواست قبل از آنکه گروه های شیعه از اوضاع آشفته حکومت استفاده کنند و دور امام جمع شوند؛ او را به قلمرو خودش بکشاند تا جلوی هر گونه تحرکی را بگیرد. تاریخ نویسانی مثل «شیخ مفید، علامه مجلسی» و «کلینی»؛ به حرکت کاروان امام ها از «مدینه» به سمت «بصره» اشاره کرده اند و  اشاره به «مکه» نکرده اند. اما شیخ صدوق در روایتی، مطلبی درباره حج امام به همراه فرزندشان امام جواد خردسال نقل میکند که در آنجا با یکدیگر وداع تلخی میکنند و «حضرت رضا» به سمت «خراسان» و «حضرت جواد به طرف «مدینه» می روند. اگر روایت «شیخ صدوق را در نظر بگیریم؛ به این معنی است که مورخان دیگر؛ فقط به مبدأ مسیر اشاره کرده اند و در واقع به دلیل اصرار امام الله برای زیارت خانه خدا که میدانسته آخرین سفرش به مکه» است یا دلایل نانوشته دیگر کاروان به مکه رفته است و در هنگام برگشت از کنار «مدینه» عبور کرده و راهش را به طرف «بصره» ادامه داده است. اما درباره «کوفه» باید به این مسئله اشاره کرد که تدبیر اصلی «مأمون»، دور نگه داشتن امام از شیعیان بود؛ پس به احتمال زیاد روایاتی که خبر از عبور کاروان امام از شهر «کوفه» و «قم» میدهد؛ صحیح نیست کوفه مرکز مهم شیعیان بود و مردمش حتما در مقابل سفر اجباری امام الله واکنش نشان می دادند. به غیر از آن «بغداد» نیز که پایگاه عباسیان متعصب و مخالف با سیاست های «مأمون» بود؛ در مسیر کوفه» به ایران قرار داشت. پس به نظر می رسد که مسیر واقعی حرکت کاروان به سمت «بصره» بوده است و روایتهایی که از ورود کاروان امام به کوفه» و «بغداد» سخن گفته اند، صحیح نباشد. با توجه به اسناد معتبری که وجود دارد؛ با اطمینان می توان گفت که مسیر حرکت کاروان به طرف «بصره» بوده است و کاروان به احتمال زیاد از راه نقره» یکبار دیگر به نقشه نگاه کنید به طرف «نباج» رفته و یا همانطور که در کتاب مسند الرضا آمده، کاروان با توجه به وضعیتی خاص راه طولانی تر را انتخاب کرده و بعد از نقره»، به سمت قادیسه رفته و قبل از رسیدن به «کوفه» به عقب برگشته و وارد شهر «نباج» شده است. برگشته و وارد شهر «نباج» شده است.