امام رضا در حکومت هارون
حضرت رضا ده سال آغاز امامت خود را در حکومت هارون سپری کرد و با توجه به شرایط سیاسی - فرهنگی یاد شده دعوت خود را آشکار ساخت و در دو محور سیاسی و فرهنگی در برابر هر دو جبهه مخالف یعنی دستگاه خلافت عباسی و گروههای منحرف از خط امامت به مبارزه علنی و اصولی برخاست.
فعالیت های سیاسی امام در آغاز امامت به قدری متعرضانه بود که از یک سو، یاران حضرت بر جان او بیمناک شده از آن گرامی خواستند راه تقیه در پیش گیرد؛ از سوی دیگر درباریان و مزدوران هارون از تلاشهای سیاسی آشکار امام احساس خطر کرده و بارها از او نزد خلیفه سعایت نمودند(۳)(رک همان مدارک، ص ۲۴۶ و ۱۱۵).
حضرت رضا بدون توجه به نصیحت یاران و سعایت دشمنان به فعالیت های روشنگرانه خود درباره اساسی ترین و جنجال برانگیزترین مسأله روز یعنی مسأله رهبری ادامه داد و با صراحت و قدرت خود را پیشوای جامعه معرفی کرد.
علت پافشاری امام بر این سیاست این بود که امامت شیعی در آن شرایط حساس از هر سو مورد شبیخون قرار گرفته بود و چنانچه امام به تثبیت و تحکیم پایه های آن نمی پرداخت چه بسا دشمنان ضربه های جبران ناپذیری بر مکتب اهل بیت وارد می ساختند.
هارون برغم آن که مصلحت نمی دید در پی ارتکاب جنایت قتل موسی بن جعفر آشکارا برخوردی با علی بن موسی داشته باشد لیکن فعالیتهای گسترده و بی پروای پیشوای هشتم و سعایتهای پی در پی درباریان او را بر آن داشت تا تصمیم به قتل آن حضرت بگیرد؛ ولی با دعا(۱)(ر.ک: بحار الانوار، ج ۲۹، ص ۱۱۶ )ی حضرت توطئه اش خنثی(۲)(ر.ک: تاريخ الخلفاء، ص ۲۸۹ ) شد، اجل نیز چندان مهلتش نداد؛ چه آن که در سال ۱۹۳ هجری در جریان سفر به خراسان در سناباد طوس درگذشت و پرونده ۲۳ سال جنایتش بسته شد.
فعالیتهای فرهنگی امام رضا نیز در این دوره گسترده و چشمگیر بود. امام در این عرصه در برابر گروه های انحرافی موضع گرفت و حقایق را برای مردم آشکار ساخت. بعضی از این گروه ها عبارت بودند از:
الف) واقفیه :امام رضا اندیشه آنان را مخالف با اسلام قلمداد کرد و سردمداران این اندیشه خطرناک را از خود طرد نمود بر اثر تلاشهای امام گروه زیادی از فریب خوردگان این فرقه مانند عبدالرحمان بن حجاج، رفاعة بن موسى یونس بن یعقوب جميل بن دراج، حماد بن عیسی، احمد بن محمد بن ابی نصر و حسن بن علی وشا به حق راه یافتند(۳)(الغيبة، شيخ طوسي، ص ۴۷).
ب) سایر گروه ها از قبیل صوفیه غلات مفوضه خوارج و مدعیان امامت :حضرت در برخورد با هر یک از این گروه ها ضمن تبیین امامت خود سعی میکرد آنان را به حق رهنمون سازد. فعالیتهای فرهنگی پیشوای هشتم به مدینه محدود نمیشد آن حضرت ضمن سفری که به کوفه و بصره داشت با شیعیان این دو شهر از نزدیک تماس گرفت و حقایق را مستقیم به گوش آنان رساند. علاوه بر آن با دانشمندان ملل مختلف نیز به بحث و مناظره پرداخت(۴)(برای آگاهی بیشتر از جریان این سفر رجوع کنید به بحار الانوار، ج ۴۹، صص ۷۳ - ۸۱).