اطلاعات قبلی از مخاطب

به طور کلی هر چه اطلاعات ما از مخاطب بیشتر باشد برقراری ارتباط با او ساده تر خواهد بود زیرا یکی از عوامل فهم معنا در گیرنده برانگیختن وی به شنیدن و آماده سازی وی برای پذیرش پیام فرستنده است. امام رضا از این مورد در ارتباطات خود بهره وافی برده است. چه بسا این اطلاعات ناشی از دانش فراگیر امام رضا از علوم پدرانش یا آورده اصحاب یا حتی اتصال ایشان به منبع غیب باشد. (1) 1. الثاقب في المناقب، ص ۱۸۹؛ در یکی از مناظرات حضرت با عمر و بن هذاب وی را از مطلبی در آینده خبر میدهد که عمرو میگوید کسی جز خدا علم غیب نمی داند. امام الله در جواب می فرماید: «أو ليس الله يقول: عالم الغيب فلا يظهِرُ عَلَى غَيْهِ أَحَداً. إِلَّا من ارتضى مِنْ رَسُولٍ فرسول الله ماله عنده مرتضی و نحن ذرية ذلك الرسول الذي أطلعه الله على ما شاء من غيبه، فعلمنا ما كان وما يكون إلى يوم القيامة. )

برای مثال میتوان به حدیثی از امام در این باره اشاره کرد که با ورود امام به بصره گروهی از مردم به دیدن ایشان می روند. از قضا مردی قبلاً خواب رسول اکرم راه را دیده است که هجده عدد خرما به وی داده است و همین فرد در این مکان خدمت امام رضا میرسد و اتفاقا امام رضان همان تعداد خرما به وی میدهد فرد طلب بیشتر می نماید و امام رضا در جواب میفرماید که اگر پیامبره بیشتر به تو مرحمت کرده بود من نیز بیشتر به تو میدادم.(2) مناقب آل ابی طالب میه، ج ۴، ص ۳۴۲ ) البته این نکته را نیز باید اضافه کنیم که بهره مندی امام از علم غیب موهبتی الهی برای پذیرش پیام هدایت امام است و صرفا از ویژگیهای امام معصوم شده است.

در مناظرات حضرت نیز این مقوله مشاهده میشود. در مجلسی که مأمون برای سنجش اطلاعات حضرت تدارک میبیند، امام و قبل از آغاز مناظره با نوفلی که در فضای چنین مباحثی قرار داشت به بازگو کردن مواضع طرف مقابل در مناظره پرداخت.(3) التوحيد، ص ۴۱۸؛ امام فرمود: ای نوفلی تو عراقی هستی و عراقی میانه رو است، شما درباره این اجتماع چه نظری داری و پسر عمت چه کاری میخواهد انجام دهد؟ گفتم:  قربانت گردم وی در نظر دارد شما را بیازماید و علم و کمال شما را امتحان کند، و لیکن او فکر خوبی نکرده و در این باره شکست خواهد خورد. فرمود: نظر او در این باب چیست؟ گفتم: اصحاب مقالات و اهل بدعت بر خلاف علما هستند که هر چیزی را انکار نکنند آنها نسبت به هر چیزی بدبین هستند و منکر بسیاری از معتقدات ما هستند. اگر تو احتجاج کنی که خداوند یکی است گویند دلیل وحدانیت او را بیان کن و اگر بگویی محمد رسول خداست باز گویند رسالت او را ثابت کن و بعد مغالطه و مجادله می کنند و خلط مبحث می نمایند شما از آنها حذر کنید حضرت رضا تبسم کرد و بعد فرمود: ای نوفلی آیا گمان میکنی که آنها برهان مرا رد کنند و مرا در محاورات از میدان بیرون نمایند؟ (عطاردی، پیشین، ص ۵۹۸)

اطلاعات دقیق از عقاید مخاطب نیز در مناظره های حضرت قابل مشاهده است. در مناظره ایشان با جاثلیق مسیحی و رأس الجالوت یهودی تبحر ایشان درباره متون مقدس انجیل تورات و روایتهای مختلف از متی و لوقا و چگونگی جمع آوری مجدد انجیل و اختلاف موجود در آن تعجب علمای حاضر در مناظره را برانگیخت و این دو را وادار به پذیرش قول امام درباره نبوت پیامبر اکرم توحید و عدم ثنویت و حقانیت اسلام کرد. (1) ۱. همان، صص ۴۱۹ -۴۲۸ )

مثال های بیان شده از احادیث امام رضا بیشتر خرق عادت ایشان را نشان میدهد. البته همان طور که گفته شد این ویژگی مختص امام معصوم است ولی به نظر میرسد امام رضا در ارتباطات خود تنها به این موهبت الهی بسنده نکرده و با تشکیل حلقه یاران باوفا در اطراف خود به ویژه در مرو از این ظرفیت به سود خویش بهره برده است.

برای مثال راه یابی شخصیتی مانند اباصلت هروی به بیت امام ، نه از مدینه و حضور ایشان در آن شهر بلکه از نیشابور و از هنگام عزیمت ایشان به مرو است.(1) ۱ عطاردی، عزیز الله روایان امام رضا در مسند الرضاء شد، ص ۲۳۲. ) به طوری که همگان وی را از خادمان خاص و محارم آن حضرت میدانند و از مطالعه زندگی او معلوم است که وی در عصر خود از شخصیتهای ممتاز بوده و با اکابر و علمای اهل حدیث در آن عصر ارتباط داشته است. (2) ۲. همان، ص ۲۲۸ )