خصوصیات فردی

خصوصیات فردی انسان به همان اندازه که میتواند مانع ارتباط مؤثر شود میتواند تأثیری شگرف بر برقراری ارتباط مؤثر بین فردی یا گروهی داشته باشد. به نظر میرسد در بسیاری از موارد خصوصیات فردی شخص در آغاز ارتباط و تداوم آن تأثیری فراوان دارد در سطور زیر با توجه به احادیث رضوی به مواردی از تأثیر خصوصیات فردی در فرایند ارتباط مؤثر اشاره میشود.

مودت و مهربانی

مودت و مهربانی با مردم باعث محبوبیت فرد می شود. محبوبیت در کلام معصومانه از اهمیت ویژه ای برخوردار است زیرا در فرایند ارتباط هم آغاز ارتباط را ساده تر و هم به دوام و پایداری آن کمک شایان توجهی میکند در فرازهایی از زیارت معروف امین الله امام صادق از خداوند درخواست میکند که سائل را در آسمانها و زمین محبوب قرار دهد. (1) ۱. ثقفی، ابراهیم بن محمد الغارات تصحيح جلال الدین محدث، ج ۲، ص ۷۴۸؛ ابن قولویه جعفر بن محمد كامل الزيارات تصحيح عبد الحسین امینی، ص ۴۰ )

این حدیث معروف امام رضا نیز ناظر به ارزش مودت در برخورد اجتماعی است؛ به طوری که تلاش برای مودت با مردم نیمی از خردمندی شمرده شده است:

التَّوَدُّدُ إِلَى النَّاسِ نِصْفُ الْعَقْلِ. (2) ۲ کافی، ج ۲، ص ۶۴۳؛ تحف العقول، ص ۴۴۳. )

تلاش برای دوستی با مردم نصف عقل است.

همچنین در فرهنگ رضوی انجام کار خیر چه با کسانی که اهلیت دارند و چه اهلیت ندارند توصیه شده است.(3) عيون اخبار الرضاء ، ج ۲، ص ۳۵ ) از این نکته و نیز از حدیث فوق که لفظ «ناس» به صورت مطلق در آن آمده است میتوان استنباط کرد که مودت ویژه مؤمنان به تنهایی نیست و انسان مسلمان در برخورد با هر کسی این توصیه را باید مد نظر داشته باشد.

مدارا

یکی دیگر از عوامل اثر بخشی ارتباط مدارا با مردم است. به گفته امام رضا این صفت از صفات انبیاست.(1) ۱. کافی ، ج ۲، ص ۲۴۱؛ اخبار و آثار حضرت رضا عاد، ص ۴۳۲ ) در صورت فقدان این صفت در انبیای الهی ارتباطی پایدار و مؤثر برای ارائه پیام الهی بین ایشان و مردم ایجاد نمی شد؛ مردمی که سالها در ظلمت جهل به سر میبردند و برای خروج ایشان از دامان جهل چیزی جز مدارا و مجاهدت در انتقال پیام نیاز نبود.

نمونه بارز مدارا در رفتار امام رضا شیوه برخورد ایشان با برادران بعد از شهادت پدر بزرگوارشان است که به طمع دست یافتن به ثروت امام موسی کاظم له به قاضی مدینه شکایت کردند اما با رفتار حاکی از مدارای امام رضا مواجه شدند. (2) کافی، ج ۱، ص ۳۱۶ )

شاد کردن دل مخاطب

یکی از خصوصیات فردی مؤثر در ارتباط میان فردی شاد کردن دل مؤمن است. در گفتار رضوی شاد کردن دل مؤمن و برطرف کردن اندوه از دل او موجب شادی دل وی در قیامت است

مَنْ فَرَّجَ عَنْ مُؤْمِنٍ فَرَّجَ اللَّهُ عَنْ قَلْبِهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ. (3) . همان، ج ۲، ص ۲۰۰. )

هر کس دل مؤمنی را شاد کند و اندوه او را برطرف گرداند خداوند روز قیامت دل او را شاد میکند. البته نباید از نظر دور داشت که گشودن دل ،مؤمن گناهان مربوط به رفتار مانند مسخره کردن یا غیبت و.... را در بر نداشته باشد. در حدیثی دیگر امام رضا به دایره شاد کردن دل مؤمن را گسترده تر کرده می فرماید :

أَوْحَى اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ إِلَى دَاوُدَ عَ إِنَّ الْعَبْدَ مِنْ عِبَادِي لَيَأْتِينِي بِالْحَسَنَةِ فَأَبِيحُهُ جَنَّتِي فَقَالَ دَاوُدُ يَا رَبِّ وَ مَا تلْكَ الْحَسَنَةُ قَالَ يُدْخِلُ عَلَى عَبْدِي الْمُؤْمِن سُرُوراً وَ لَوْ بِتَمْرَةٍ قَالَ دَاوُدُ يَا رَبِّ حَقٌّ لِمَنْ عَرَفَكَ أَنْ لَا يَقْطَعَ رَجَاءَهُ منك .. (1) عيون اخبار الرضاة ج ۱، ص ۳۱۳؛ صدوق، محمد بن علی، معانی الاخبار، ص ۳۷۴. )

خداوند به داوود وحی کرد که چه بسا یک بنده از بندگانم کار نیکی انجام دهد و به خاطر آن کار وی را به بهشت برم حضرت داوود گفت خدایا آن کار نیک چیست؟ فرمود بر طرف کردن غم مؤمن ولو با یک خرما داوود عرضه داشت هر کس تو را بشناسد حقا که نباید از تو ناامید شود.

امام در نامه ای به امام جواد توصیه میکند که در برخورد با خویشان و اطرافیان از بخشش مال دریغ نورزد و به جای خروج از در کوچک برای روبه رو نشدن با دیگران از در بزرگ رفت و آمد کند و به همراه خود درهم و دینار برای بخشیدن به دیگران داشته باشد.(2) عيون اخبار الرضاء الله، ج ۲، ص ۸ ) تأکید امام به فرزندش در مواجهه با رفتار غلامان بدین دلیل است که غلامان به سبب اینکه خیر امام جواد به کسی نرسد ایشان را از درهای کوچک به بیرون هدایت میکردند حال آنکه امام رضا با تأکید بر شاد کردن دل اطرافیان با ذکر ،جزئیات کمک کردن به دیگران را به فرزندش می آموزد.

نرم خویی

بحث خوش خلقی در ارتباط دینی جایگاه ویژه ای دارد. امام رضا از پدرانش روایت میکند کاملترین مؤمنان کسانی هستند که اخلاقی نیکو داشته باشند و مسلمان کسی است که سایر مسلمانان از دست و زبانش در امان باشند.(1) ا. شعیری، محمد بن محمد جامع الاخبار، ص ۱۰۷. )

در حدیثی دیگر ایشان از پیامبره نقل می فرماید که با ایمان ترین مردم با اخلاق ترین ایشان است :

أَحْسَنُ النَّاسِ إِيمَاناً أَحْسَنُهُمْ خُلُقًا وَ أَلْطَفُهُمْ بِأَهْلِهِ وَ أَنَا أَلْطَفُكُمْ بِأَهْلِي. (2) امام رضاية، صحيفة الامام الرضا ع ص ۶۷؛ عیون اخبار الرضا، ج ۲، ص ۳۸. )

بهترین مردم از نظر ایمان بهترین آنها از نظر اخلاق... و مهربان با خویشاوندان است و من از همه شما با خویشان خودم مهربان تر هستم.

در حدیثی دیگر امام رضا از پدرانش روایت میکند

همواره خوش اخلاق باشید که جای صاحب اخلاق خوب در بهشت است و از اخلاق بد دوری کنید که صاحب خلق بد در دوزخ است. (3) . صحيفة الامام الرضاء ال، ص ۸۸؛ عيون اخبار الرضاء الله، ج ۲، ص ۱۱. )

در حدیثی دیگر از پیامبر اکرم سؤال شد چه کاری باعث ورود به بهشت میشود؟ پیامبر اکرم له فرمود پرهیزگاری و اخلاق نیکو.(1) ا. صحيفة الامام الرضاء الله، ص ۵۱ ) امام رضا که در حدیثی از پیامبر به روایت میکند :

سِتُّ مِنَ الْمُرُوءَةِ ثَلَاثَ مِنْهَا فِي الْحَضَرِ وَ ثَلَاتٌ مِنْهَا فِي السَّفَرِ فَأَمَّا الَّتِي فِي الْحَضَرِ فَتِلَاوَةُ كِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ وَ عِمَارَةُ مَسَاجِدِ اللَّهِ وَ اتَّخَاذُ الْإِخْوَانِ فِي اللَّهِ عَزَّوجَلَّ وَ أَمَّا الَّتِي فِي السَّفَرِ فَبَذْلُ الزَّادِ وَ حُسْنُ الْخُلُقِ وَ الْمِزَاحُ فِي غَيْرِ الْمَعَاصِي. (2) الامالی، ج1، ص ۳۲۴ )

شش خصلت از جوانمردی است؛ سه خصلت در سفر و سه خصلت در حضر و اما خصلتهایی که در حضر باید در انسان باشد تلاوت کتاب خدا و برپاداشتن مساجد و برادری با هم در راه خداست و اما آن سه خصلت که در سفر باید باشد بذل زاد و توشه حسن خلق و بذله گویی و شوخی در غیر معصیت است.

اخلاق نیکو در وجود خود انسان نیز تأثیر فراوان دارد، به طوری که امام رضا از امیرالمؤمنین علی روایت میکنند «اخلاق نیکو بهترین رفیق انسان است.» (3) همان، ص ۶۷ )

هند کنیز عبدالله بن عباس صولی که مدتی کنیز امام بود بر این خصوصیت امام یعنی نرم خویی با مردم در عین ذوهیبت بودن تأکید می کند. (1) 1. عيون اخبار الرضاء الله، ج ۲، ص ۱۷۹. )

رفتار نیکو

ملکه شدن رفتار نیکو در شخصیت انسان تأثیر مستقیم بر ارتباطات وی با دیگران دارد. رفتار نیکو دایره ای وسیع در شخصیت ارتباطی دارد و تنها به سجیه هایی مانند مهربانی محدود نمی شود.

امام رضا در تأثیر رفتار نیکو بر ارتباطات با دیگران می فرماید:

 مَنْ كَثُرَتْ مَحَاسِنُهُ مُدِحَ بِهَا وَ اسْتَغْنَى عَنِ التَّمَدُّح بذكرها ..(2) حلوانی، حسین بن محمد، نزهة الناظر و تنبيه الخاطر، ص ۱۲۷. )

هرکس نیکیهایش زیاد شود مورد مدح و ستایش مردم قرار میگیرد.

امام در فرازی دیگر از این حدیث میفرماید هیچ کس شری را معدوم نمی کند مگر اینکه خیری به دیگری برساند. (3) همان)

تکریم

در رفتار رضوی تکریم مخاطبان به ویژه مهمانان وارد بر حضرت جایگاه ویژه ای دارد. در قسمتهای دیگر این نوشتار به تناسب به این مورد اشاره کردیم و آوردیم که صفاتی که ثمره آن تکریم است، چه آثار مثبتی بر ایجاد و دوام ارتباط اثر بخش دارد به طور ویژه باید گفت که تکریم مخاطب به خصوص اگر به عنوان مهمان بر شخص وارد شود فرایند ارتباطات بعدی را تحت تأثیر قرار میدهد.

در حدیثی از امام رضا آمده است:

شخصی به عنوان مهمان بر حضرت وارد شد.

شب هنگام امام با وی گفتگو می کرد. در این هنگام نور چراغ اتاق کم شد مهمان خواست چراغ را تعمیر کند امام او را بازداشت و خود چراغ را درست کرد و سپس فرمود ما خانواده مهمان خود را به خدمت گزاری وانمیداریم .(1) کافی، ج ۶، ص ۲۸۳؛ نَزَلَ بِأَبِي الْحَسَنِ الرَّضا الله ضيف وَ كانَ جَالِاً عِنْدَهُ يُحَدِّتُهُ فِي بعض الليلِ فَتَغَيرَ السَّرَاحُ فَمَدَّ الرَّجُلُ يَدَهُ لِيُصْلِحَهُ فَزَبَرَهُ أَبُو الْحَسَنِ الدِ ثُمَّ بَادَرَهُ بِنَفْسِهِ فَأَصْلَحَهُ ثُمَّ قَالَ لَهُ إِنَّا قَوْمٌ لَا تَسْتَخْدِمُ أَضْيَافَنَا. )

در حدیثی دیگر امام رضا از پیامبر روایت میکند

مِنْ حَقِّ الضَّيفِ أَنْ تَمْشِي مَعَهُ فَتُخْرِجَهُ مِنْ حَرِيمِک إِلَى الْبَابِ. (2) عيون اخبار الرضا ء، ج ۲، ص ۷۰ )

از حقوق مهمان این است که او را تا در منزل مشایعت کنی.